جدول ۴-۱۰- نتایج حاصل از مدل رگرسیون
با نگاهی به جدول ۴-۱۰ در می یابیم که مقدار  تا حد بسیار زیادی به عدد یک نزدیک شده و تقریبا برابر با عدد یک شده است که این مقدار باعث می شود نسبت به مدل رگرسیون جهت انجام پیش بینی شاخص پنجاه شرکت برتر بورس اوراق بهادار تهران دچار تردید شویم، زیرا نزدیک بودن بیش از حد  به عدد یک و همچنین پایین بودن بیش از حد خطاهای پیش بینی حاصل از مدل رگرسیون که تقریبا معادل عدد ۲۸ می باشد حاکی از وجود پدیده خود رگرسیونی^[۳۴] در داده هاست که امکان استفاده از مدل رگرسیون جهت داده های مدنظر این تحقیق را از میان می برد.
بنابراین با توجه به توضیحات فوق الذکر و عدم امکان استفاده از نتایج حاصل شده از مدل رگرسیون، در بخش ۴-۴ به منظور آزمون نمودن فرضیات تحقیق تنها نتایج دو مدل آماری آریما و شبکه عصبی مورد آزمون قرار گرفته است.

آزمون فرضیه ها

فرضیه ارائه شده در این تحقیق مبنی بر کمتر بودن مقدار MSE به دست آمده از شبکه عصبی نسبت به سایر مدلهای آماری می باشد.

همانطور که در بخش ۴-۳ توضیح داده شد امکان پیش بینی شاخص پنجاه شرکت برتر بورس اوراق بهادار تهران با بهره گرفتن از رگرسیون نمی باشد. بنابراین فرضیات آماری این تحقیق به صورت زیر خواهد بود:
معادله ۶

از آنجا که پیش بینی توسط شبکه عصبی به میزان ۳۰ بار تکرار شده است به جهت آزمون نمودن فرضیات تحقیق از آماره T استفاده شده است.
در شرایطی فرضیه  مورد قبول واقع می گردد که نتیجه آماره به دست آمده بر اساس اعداد جدول آماره T برای جامعه آماری سی تایی و با سطح اطمینان ۹۵ درصد کمتر از عدد ۹۶/۱ باشد.
به منظور محاسبه آماره انتخاب شده جهت آزمون نمودن مفروضات از رابطه زیر استفاده گردیده است:
معادله ۷

مقدار محاسبه شده برای آماره T به صورت زیر بدست آمده است:
معادله ۸

از آنجا که مقدار به دست آمده برابر با ۴۲/۱- می باشد و مقدارT بر اساس جدول با سطح اطمینان ۹۵ درصد معادل رقم ۹۶/۱ می باشد به این نتیجه می رسیم که به صورت معنی داری شبکه عصبی توانمندتر از مدل رگرسیونی آریما در پیش بینی داده های شاخص پنجاه شرکت برتر بورس اوراق بهادار بوده است زیرا  کمتر از  می باشد.
با توجه به توضیحات داده شده در قسمتهای قبل فرض  رد شده و فرض  مورد قبول واقع می شود.

خلاصه

در این فصل تجزیه و تحلیل یافته های تحقیق ذکر گردید . در این رهگذر ضمن اشاره به موضوع و فرضیه های تحقیق مطالبی در خصوص نحوه جمع آوری و پردازش داده های تحقیق و سپس نحوه پیاده سازی مدل های پیش بینی تشریح گردید . در ادامه نحوه آزمون فرضیه و معیار مقایسه مدل ها به نحو روشنی بیان شد . همچنین با توجه به نتایج آزمون فرضیات مشخص گردید که شبکه های عصبی به صورت معنی داری توانمند تر از مدل آماری آریما به پیش بینی شاخص پنجاه شرکت برتر بورس اوراق بهادار تهران می باشد. همچنین مشخص گردید که روش رگرسیون خطی به دلیل وجود فرایند خودرگرسیونی در داده ها توانایی پیش بینی شاخص مورد نظر این تحقیق را ندارد لذا در آزمون فرضیات این تحقیق گنجانده نشده است.

نتیجه گیری و پیشنهادات

مقدمه

پیش بینی آینده در عرصه پویای اقتصاد و بازار سرمایه یکی از مهمترین مسایل مورد بحث در میان پژوهشگران اقتصادی وعلوم مالی بوده است . روش های کلاسیک مانند رگرسیون گرچه توفیقات نسبی در این زمینه ها داشته اند ، اما نتایج آن نتواسته است پژوهشگران این عرصه را راضی نماید . غیر خطی بودن داده های اقتصادی و مالی ، از مـدتها پـیش مـشاهده شـده و محققان محـدودیـتهای مربـوط بـه تـکنیکـهایی را که فرض می کنند، یک ارتباط خطی بین این داده ها وجود دارد را درک کرده وشناخته اند. اما استفاده از این تکنیکها به خاطر ساده بودن تفسیر ضرایب برآوردی و همچنین راحت بودن پیاده سازی آنها، مورد توجه قرار گرفته است . بنابراین تلاش برای دستیابی به مدلهای دقیق تر و بهتر همچنان ادامه دارد . ویژگی مسایل اقتصادی و تجاری این است که به شدت تحت تاثیر مسایل اجتماعی ، سیاسی و فرهنگی است که بسیاری از پارامترهای آنها ناشناخته بوده و با روش های کمی به سختی قابل اندازه گیری هستند. پیدایش تکنولوژی شبکه های عصبی که توان منحصر به فردی در تحلیل اطلاعات در دسترس، دارند باعث گردیده که متخصصان در تحلیل و پردازش داده ها و عوامل مرتبط به موضوعات اقتصادی، بازرگانی ، مالی و… به سمت آن گرایش پیدا کنند. استفاده از روش های غیر خطی در زمینه های مالی تلاش دیگری در جهت بهبود پیش بینی متغیرهای مطلوب است . استفاده از هوش مصنوعی وشبکه های عصبی در پیش بینی متغیرهای مالی ، یکی از این تکنیکها می باشد .

نتیجه گیری و پیشنهادات

نتیجه گیری

نتایج مبتنی بر تحقیق

معمولاً به منظور پیش بینی وقایعی که از آینده اتفاق می افتد به اطلاعات به دست آمده از رویدادهای تاریخی اتکا می شود . به این ترتیب که داده های گذشته تجزیه وتحلیل می گردد تا از آن الگویی قابل تعمیم به آینده حاصل گردد .این فرایند که در اغلب روش های پیش بینی مورد استفاده قرار می گیرید ، مبتنی بر این فرض است که روابط بین متغیرها در آینده نیز ادامه خواهد داشت .
با توجه به توضیحات ذکر شده در مقدمه این فصل و با توجه به ضرورت انجام پیش بینی شاخص های مورد استفاده در بورس به منظور استفاده در تصمیم گیری های آتی اقتصادی بود که در این تحقیق سعی شد تا مدلهای رگرسیونی همچون آریما و رگرسیون چند متغیره با هوش مصنوعی و شبکه های عصبی به جهت پیش بینی شاخص پنجاه شرکت برتر بورس اوراق بهادار تهران مورد مقایسه قرار گیرد.بدین منظور ابتدا سعی گردید تا مدلهای رگرسیونی به پیش بینی داده های شاخص پنجاه شرکت برتر بورس اوراق بهادار تهران بپردازند تا اولویت در انتخاب روند و راهکار پیش بینی توسط این دسته از مدلهای آماری انتخاب گردد و سپس با بهره گرفتن از مدل آماری ارائه شده توسط آنها به پیش بینی شاخص پنجاه شرکت برتر بورس اوراق بهادار تهران با بهره گرفتن از شبکه های عصبی پرداخته شد.
از آنجا که شبکه های عصبی به صورت کاملا اتفاقی در مرحله اول شروع کار خود به متغیرهای تعریف شده وزن دهی می نمایند و سپس به تغییر این اوزان به گونه ای می پردازند تا مقدار MSE - که هدف این تحقیق نیز به حداقل رسانیدن آن بوده است - به حداقل ممکن برسد در نتیجه پس از هر بار انجام فرایند پیش بینی توسط شبکه عصبی عدد حاصله با فرایند قبلی متفاوت خواهد بود. به همین منظور و به جهت ایجاد امکان مقایسه مدلهای رگرسیونی با شبکه عصبی از شبکه عصبی خواسته شد تا فرایند پیش بینی را به تعداد ۳۰ دفعه تکرار نماید و نتایج حاصل شده را که در جدول ۴-۹ ارائه شده است پس از میانگین گیری با سایر مدلهای رگرسیونی مورد مقایسه قرار دادیم.
از آنجا که بر اساس مطالعات انجام شده بر روی داده ها مشخص شد امکان استفاده از رگرسیون چند متغیره با توجه به وجود فرایند خودرگرسیونی در داده ها نمی باشد لذا فرضیات آماری این تحقیق به صورت زیر خواهد بود:
معادله ۱

و از آنجا که پیش بینی توسط شبکه عصبی به میزان ۳۰ بار تکرار شده است به جهت آزمون نمودن فرضیات تحقیق از آماره T استفاده شده است.
در شرایطی فرضیه  مورد قبول واقع می گردد که نتیجه آماره به دست آمده بر اساس اعداد جدول آماره T برای جامعه آماری سی تایی و با سطح اطمینان ۹۵ درصد کمتر از عدد ۹۶/۱ باشد.
به منظور محاسبه آماره انتخاب شده جهت آزمون نمودن مفروضات از رابطه زیر استفاده گردیده است:
معادله ۲

مقدار محاسبه شده برای آماره T به صورت زیر بدست آمده است:
معادله ۳

از آنجا که مقدار به دست آمده برابر با ۴۲/۱- می باشد و مقدارT بر اساس جدول با سطح اطمینان ۹۵ درصد معادل رقم ۹۶/۱ می باشد به این نتیجه می رسیم که به صورت معنی داری شبکه عصبی توانمندتر از مدل رگرسیونی آریما در پیش بینی داده ها شاخص پنجاه شرکت برتر بورس اوراق بهادار بوده است زیرا  کمتر از  می باشد.

سایر نتایج

با بهره گرفتن از مطالب ذکر شده در این تحقیق می توان به این نتیجه رسید که شبکه های عصبی بسیار توانمندتر از سایر مدلهای آماری در پیش بینی شاخص هایی همچون شاخص پنجاه شرکت برتر بورس اوراق بهادار تهران می باشد.
همچنین باید این موضوع را خاطر نشان کرد که به دلیل تکیه بر داده های گذشته جهت پیش بینی داده های آینده در مورد شاخصهایی همچون شاخص مدنظر این تحقیق بعضی از مدلهای رگرسیونی همچون رگرسیون چند متغیره توانایی انجام پیش بینی مورد نظر را ندارند اما مدلهایی همچون آریما این امکان را دارند تا با تقریب نسبتا خوبی به پیش بینی شاخص هایی همچون شاخص کل، شاخص پنجاه شرکت برتر، شاخص صنعت و غیره بپردازد.

پیشنهادات

پیشنهادات مبتنی بر تحقیق

با توجه به نتایج به دست آمده از مدل شبکه عصبی و اختلاف زیادی که در پیش بینی توسط این مدل با سایر روش های پیش بینی وجود دارد پیشنهاد می گردد تا سرمایه گذاران، تصمیم گیرندگان اقتصادی و سایر ذینفعان جهت پیش بینی شاخص پنجاه شرکت برتر بورس اوراق بهادار تهران از شبکه های عصبی استفاده نمایند.

سایر پیشنهادات

الف-از آنجا که بین داده هایی همچون داده شاخص مدنظر این تحقیق همبستگی بالایی وجود دارد امکان استفاده از روش های رگرسیونی نمی باشد لذا پیشنهاد می گردد در تحقیقات آتی نامی از روش های رگرسیونی برده نشود.
ب- با توجه به توانایی بالایی که شبکه عصبی در پیش بینی و برآورد دارد می توان با توجه به داده های گذشته شرکتها و موسسات از شبکه های عصبی در بودجه ریزی و تهیه گزارشات مالی آتی استفاده نمود که این موضوع خود می تواند به عنوان یک تحقیق مورد بررسی بیشتر قرار گیرد.

• • ارزیابی عملکرد از منظر مشتری روش BSC برای سازمان تربیت بدنی استان مرکزی و استان قم

وجود دارد .

• ارزیابی عملکرد از منظر فرایند داخلی روش BSC برای سازمان تربیت بدنی استان مرکزی و استان قم وجود دارد .

• ارزیابی عملکرد از منظر رشد و یادگیری روش BSC برای سازمان تربیت بدنی استان مرکزی و استان قم وجود دارد.

۲-۲۹ خلاصه فصل دوم
در ابتدای فصل دوم مباحث مرتبط با ارزیابی عملکرد سازمان و کارت امتیازی متوازن تشریح گردیده و سپس مبانی نظری تحقیق بیان شده و پس از ارائه مفاهیم بنیادی موضوع تحقیق، تحقیقهای مختلفی که در رابطه با ابعاد مختلف موضوع تحقیق انجام گرفته مورد بررسی قرار گرفته است.
در ادامه، فصل سوم، روش تحقیق را مورد بحث و بررسی قرار میدهد. در فصل سوم، ابتدا فرضیه های آماری و متغیرهای تحقیق وهمچنین نحوه اندازه گیری آنها، جامعه آماری، نمونه های آماری و روش جمع آوری داده ها و در نهایت روش آزمون فرضیه ها تشریح خواهدشد.
فصل سوم
روش شناسی تحقیق
۳-۱ مقدمه
تحقیق عبارت است از فرایند جستجوی منظم برای مشخص کردن یک موقعیت نامعین. در انجام دادن تحقیق، به منظور کسب شناخت، باید مجموعهای از گزارهها، را تدوین کرد سپس آنها را مورد آزمون قرار داد یا پاسخ آنها را فراهم آورد. براین اساس، روش تحقیق وسیله یا طریقه تعیین این امر است که چگونه یک گزاره تحقیق مورد تأیید قرار میگیرد یا رد میشود. در روش تحقیق چهارچوب عملیات یا اقدامات جستجوگرانه برای تحقق هدف تحقیق، جهت آزمون فرضیه ها یا پاسخ دادن به سوالهای تحقیق را فراهم آورد. (سرمد و همکاران، ۱۳۸۷، ۲۲)
مباحث مطرح شده در این فصل شامل روش تحقیق، جامعه و نمونه آماری، ابزار جمع آوری اطلاعات، روش جمع آوری اطلاعات، روایی و پایایی، ابزار اندازه گیری و روش های آماری جهت تجزیه و تحلیل داده ها، میباشد.
۳-۲ روش تحقیق
از نظر جهت‌گیریهای تحقیقی تحقیق حاضر از نوع جهت‌گیری ترکیبی از تحقیق کاربردی و بنیادی می‌باشد هدف تحقیقهای کاربردی توسعه دانش کاربردی در یک زمینه خاص و کاربرد عملی آن میباشد. این تحقیق قصد دارد شاخص های مهم و معتبر برای ارزیابی عملکرد سازمانی در اداره‎های مختلف تربیت بدنی استان مرکزی را ارائه نماید. از لحاظ توسعه شاخص های جدید بنیادی و از لحاظ نگاه به ارتقاء سطح مدیریت در یک سازمان واقعی کاربردی است. مهمترین دلایل انتخاب ارزیابی عملکرد سازمان تربیت بدنی عبارتند از: قابلیت تعمیم نتایج تحقیق به سایر سازمانهای مشابه، سهولت اخذ اطلاعات و قابلیت دسترسی بیشتر به مسؤولین مربوطه، سابقه بیش از چندین ساله و غیره.
۳-۳ نوع تحقیق
نوع مطالعه از نوع توصیفی - پیمایشی میباشد. تحقیق توصیفی شامل مجموعه روشهایی است که هدف آنها توصیف شرایط یا پدیده های مورد بررسی است و اجرای تحقیق توصیفی می تواند صرفاً برای شناخت بیشتر شرایط موجود یا برای بهره برداری به فرایند تصمیم گیری باشد. در تحقیق حاضر مورد مطالعه جهت آزمون فرضیات شامل اولویت بندی عوامل در ارزیابی عملکرد تربیت بدنی استان مرکزی و پیش بینی ترجیحات میباشد. (سرمد و همکاران، ۱۳۸۷، ۸۴-۸۱)
۳-۴ جامعه آماری تحقیق
در این تحقیق، جامعه آماری عبارت است از کلیه کارکنان، کارشناسان و مدیران با تجربه و مطلع در حوزه موضوع تحقیق و همچنین درگیر در یکی از فرایندهای اصلی سازمانی در سازمان تربیت بدنی استان مرکزی و استان قم میباشد.
۳-۵ روش نمونه گیری و حجم نمونه
انجام هر تحقیق عملی مستلزم صرف هزینه و زمان است. به همین دلیل امکان بررسی کامل جمعیت به صورت سرشناسی وجود ندارد. لذا در چنین مواقعی از طریق نمونه گیری اطلاعات احتمالی پیرامون نمونه بدست میآید و در نهایت از طریق تعمیم این اطلاعات به جامعه اصلی منتسب میگردد. (خاکی، ۱۳۸۴، ص۱۵۸). پس از استخراج اطلاعات رسمی اعضای جامعه مشخص گردید تعداد افرادی که با توجه به ویژگی های گفته شده واجد شرایط پاسخگویی به سؤالات تحقیق میباشند، در کل سازمان تربیت بدنی استان مرکزی و استان قم میباشد. از این رو از آنجا که نمونه گیری از جامعه محدود صورت گرفته و سؤالات ابزار تحقیق چند ارزشی با مقیاس ترتیبی بودند، فرمول کوکران مبنای محاسبه حجم نمونه قرار گرفت (Azar A. &Momeni M, 2006).
=Nحجم جامعه آماری
=nحجم نمونه
=z مقدار متغیر نرمال واحد استاندارد، که در سطح اطمینان ۹۵ درصد برابر ۱.۹۶ می باشد
=pمقدار نسبت صفت موجود در جامعه است. اگر در اختیار نباشد میتوان آن را ۵/۰ درنظر گرفت. در این حالت مقدار واریانس به حداکثر مقدار خود میرسد.
=q درصد افرادی که فاقد آن صفت در جامعه هستند. میتوان آن را ۵/۰ در نظر گرفت.
=d مقدار اشتباه مجاز که در اینجا ۰۵/۰ در نظر گرفته شده است.
حجم نمونه تحقیق بعد از تعیین تعداد جامعه مدنظر یعنی کلیه افراد شاغل در سازمان تربیت بدنی استان مرکزی با استان قم به تعداد ۲۵۶ نفر، از طریق نمونه گیری کوکران ۱۵۴ نفر تخمین زده شد.
۳-۶ ابزار جمع آوری اطلاعات
پرسشنامه یکی از ابزارهای رایج تحقیق و روش مستقیم برای کسب داده های تحقیق است. پرسش نامه مجموعهای از سوالها است که پاسخ دهنده با ملاحظه آن ها پاسخ لازم را ارائه میدهد. این پاسخ، داده مورد نیاز تحقیقگر را تشکیل میدهد. ابزار گردآوری داده ها شامل مصاحبه، مشاهده و پرسشنامه میباشد. اما تحقیق اصلی که پیش زمینه انجام تحقیق پیش روی با توجه به نقشه استراتژی کاپلان و نورتون گردید. به دلیل اینکه تعداد حجم جامعه آماری کم است و همچنین به لحاظ نرمال کردن توزیع نمونه گیری از تمامی جامعه آماری که کارکنان و کارشناسان و مدیران هستند، پرسشنامه توزیع شده است.
در این تحقیق از پرسشنامهای که دارای ۳۲ گویه در طیف ۵ درجه ای (خیلی زیاد، زیاد، متوسط، کم و خیلی کم) استفاده شده است تا از طریق این ابزار و داده های حاصل از آن به بررسی وضعیت فعلی عملکرد سازمان تربیت بدنی استان مرکزی و استان قم با بهره گرفتن از روش کارت امتیازی متوازن پرداخته شود. برای جمع آوری اطلاعات اقدام به توزیع پرسشنامه در ۴ بعد کارت امتیازی متوازن(BSC) شامل مشتریان، فرایند داخلی، رشدو یادگیری و مالی، در بین نمونه آماری که شامل مدیران واحدهای مختلف بوده، گردیده است. این پرسشنامه شامل دو بخش بوده است که بخش اول ویژگیهای پاسخ دهندگان را جمع آوری نموده و بخش دوم اطلاعات لازم برای آزمون فرضیات تحقیق را جمع آوری می کند.
در پرسشنامه برای منظر فرایند داخلی مولفه های از جمله رسیدگی به شکایات، ابتکار مدیریتی، کیفیت کار کارکنان، سواد علمی مدیر، سابقه علمی مدیر، ابتکار در برنامه ریزی، تسهیل فرایندهای داخلی، دیدگاه های راهبردی، مدیریت دانش، مدیریت ریسک وجود دارد.
برای منظر رشد ویادگیری، مولفههایی از جمله حفظ و نگهداری استعدادها، توسعه روش های جدید، انگیزش کارکنان، ارزیابی هماهنگ عملکرد، انتخاب و استخدام، ارزیابی نتیجه نهایی، هماهنگ شدن با اهداف سازمانی، فرهنگ توسعه، آموزش و توسعه، مشارکت، بازخورد عملکرد وجود دارد.
برای منظر مشتری مولفههایی از جمله افزایش رضایت ورزشکاران، افزایش علاقه ورزشکاران، افزایش شهرت و اعتبار ورزش استان، تمرکز بر تحقیقهای ورزشی، ارتباطات جهانی و رتبه بندی هیأتهای ورزشی وجود دارد.
برای منظر مالی، مولفههایی از جمله پاداش و حقوق ورزشکاران، توجه به درآمد باشگاهها، پرداخت برابر عملکرد، درآمد کل و کنترل هزینه ها وجود دارد.
۳-۷ روش گردآوری اطلاعات
در این تحقیق از سه روش زیر برای جمع آوری اطلاعات استفاده شده است.
الف- مطالعه اسنادی و کتابخانه ای:
در ابتدای تحقیق، بررسی جامعی در اسناد، مدارک، منابع کتابخانه ای نظیر کتابها، پایان نامهها دانشجویی، گزارش طرح ها، پروژه ها و مجلات علمی و تحقیقی صورت گرفت تا ضمن تحکیم پایه های نظری تحقیق از نتایج بررسی های صورت گرفته در ارتباط با موضوع تحقیق استفاده شود.
ب) جستجو از طریق منابع الکترونیکی:
به منظور دستیابی به نتایج مطالعات و یافته های تحقیقی و مقالات علمی از اینترنت و سایتهای معتبر استفاده شده است.
ج) مطالعات میدانی:
در روش میدانی محقق برای گردآوری اطلاعات، ناگزیر است به محیط برود و با مراجعه به افراد یا محیط و نیز برقراری ارتباط مستقیم با واحد تحلیل یعنی افراد، اعم از انسان، موسسات، سکونتها، موردها و غیره اطلاعات مورد نظر خود را گردآوری نماید و پس از استخراج، طبقه بندی و تجزیه و تحلیل به محل کار خود برگردد. (حافظ نیا، ۱۳۸۷، ۱۷۹)
در این قسمت برای بدست آوردن اطلاعات مورد نیاز با مدیران و کارکنان اداره تربیت بدنی استان قم و استان مرکزی ارتباط برقرار شد و اطلاعات لازم از آنها از طریق پرسشنامه کسب شد. به منظور کسب مشاوره و راهنمایی، نظرخواهی از مدیران، افراد صاحب نظر، خبرگان و اساتید به عمل آمد که خصوصاً در مرحله ی روایی سنجی و تعدیل و تدوین پرسشنامه مؤثر واقع شد.
۳-۸ متغیرهای کلی تحقیق
مهمترین و مفیدترین راه طبقه بندی متغیرها، تقسیم آنها به دو نوع مستقل و وابسته است. این نوع طبقهبندی به سبب کاربرد کلی، سادگی و اهمیت خاصی که در مفهومی ساختن و طرح ریزی تحقیق و همچنین تهیه گزارش نتایج آن دارد، بسیار مفید و ارزنده است. متغیر مستقل همان محرک است که بر نوع بخصوصی از رفتار تاثیر میگذارد. اندازه هرگونه تغییر که در رفتار ایجاد میشود، متغیر وابسته خوانده می شود.
۳-۹ اعتباری و پایایی پرسشنامه
به منظور تهیه و تنظیم پرسشنامه ، نخست پرسشنامه مقدماتی با توجه به اهداف کلی و اختصاصی، متغییرها و فرضیات تحقیق طراحی گردید که پس از تعیین اعتبار(روایی) و پایایی (قابلیت اعتماد) پرسشنامه نهایی تدوین شد. تعیین اعتبار و پایایی مستلزم نظر خواهی از افراد مطلع و نیز انجام آزمون مربوط به پایایی بوده که نحوه انجام آن در ادامه توضیح داده می شود.
۳-۹-۱ اعتبار(روایی) پرسشنامه
اعتبار (روایی) به این سؤال اشاره دارد که ابزار تحقیق تا چه حد می تواند خصیص مورد نظر را بسنجد. جهت تعیین اعتبار اندازه گیری، روش های متعددی وجود دارد که عبارتند از: اعتبار محتوایی، اعتبار ملاکی، اعتبار ساده، و اعتبار عاملی (سرمد ودیگران،۱۳۷۹). در این تحقیق با توجه به ماهیت و اهداف تحقیق اعتبار محتوایی با نظر خواهی اساتید ، متخصصین و مدیران مجرب اصلاحات لازم انجام گرفت.
۳-۹-۲ قابلیت اعتماد (پایایی)
قابلیت اعتماد به این سوال پاسخ می گوید که ابزار تحقیق در شرایط یکسان تا چه حد نتایج یکسانی ارائه می دهد. روش های متعددی جهت محاسبه ی ضریب قابلیت اعتماد ابزار تحقیق وجود دارد که از آن جمله می توان به روش بازآزمایی، روش موازی(آزمون همتا)، روش تصنیف، روش کودار- ریچاردسون، روش آلفای کرونباخ اشاره کرد(همان منبع).
در تحقیق حاضر به منظور محاسبه قابلیت اعتماد از روش آلفای کرونباخ استفاده شده است. این روش برای محاسبه هماهنگی درونی ابزار اندازه گیری از جمله _{پرسشنامه} ها یا آزمونهایی که خصیصههای مختلف را اندازه گیری می کند بکار می رود. در این گونه ابزارها، پاسخ هر سوال می تواند مقادیر عددی مختلف را اختیار کند. برای سنجش میزان تک بعدی بودن نگرشها، قضاوتها و سایر مقولاتی که اندازه گیری آنها آسان نیست به کار می‌رود.
این آزمون که حاصل آن یک ضریب به نام آلفای کروبناخ می‌باشد، برای آزمون قابلیت اعتماد یا پایایی^[۳۱]  پرسشنامه ای که به صورت طیف لیکرت طراحی شده و جوابهای آن چند گزینه ای می‌باشند، به کار می‌رود. در این تحقیق قابلیت اعتماد پرسشنامه از طریق آزمون آلفای کرونباخ با بهره گرفتن از فرمول زیر بررسی شده است:
= j تعداد زیر مجموعه سوال های پرسشنامه یا آزمون.
= واریانس زیر آزمون i ام.

- بیمار تنگی نفسی که به درمانهای ابتدائی اورژانس پاسخ نمی دهند.
- بیمار با Confusion ، Lethargy یا خستگی عضلات تنفسی که با حرکت دیافراگمی متناقض ( paradox) مشخص می شود.
- شواهد آزمایشگاهی دال بر هیپوکسمی مداوم / بدتر شده، علیرغم دریافت اکسیژن حمایتی و یا اسیدوز تنفسی شدید/ بدتر شده (مثلاً (PH<7.30
- بیمارانی که نیازمند تهویه مکانیکی کمکی – لوله گذاری داخل تراشه ای یا تکنیک های غیر مهاجم دارند

معیارهای ترخیص پس از درمان در تشدید حاد COPD .

- درمان βآگونیست استنشاقی که با فرکانس بیش از هر ۴ ساعت مورد نیاز نباشد.
- بیماری که قبلاً حرکت می کرده است بتواند در اتاق راه برود.
- بیمار بتواند بخوابد بدون اینکه مکرراً با تنگی نفس از خواب بیدار شود.
- بیمار بدون درمان وریدی ۲۴-۱۲ ساعت پایدار باشد.
- بیمار یا پرستار خانگی جهت استفاده صحیح از دارو آموزش دیده باشد.
- برنامه ریزی برای مراقبت پیگیری و مراقبت، خانگی ( مثلاً ویزیت پرستاری ، اکسیژن خانگی، تدارکات غذایی) کامل باشد.

خلاصه :
در خلال سالها اطلاعات ما درباره COPD به طور عمده ای افزایش یافته است مبارزات جهت قطع سیگار منجر به کاهش عمده در شیوع سیگار در ایالات متحده شده است . تلاشهای مشابه در سایر نقاط جهان باید انجام شود. پیامد آن باید کاهش در انسیدانس COPD در سالهای آینده باشد. استفاده گسترده از اکسیژن درمانی طولانی مدت در بیماران هیپوکسمیک منجر به افزایش طول عمر بیماران می شود .
امروزه ما تحصیلات دارو درمانی خود را جهت بهبود تنگی نفس و کیفیت زندگی بیماران گسترش دادیم. مطالعات امروزی فوائد باز سازی ریوی را اثبات کرده است. تهویه غیر مهاجم تغییرات جدیدی را در بیماران با نارسایی حاد تنفسی ارائه داده است .
احیاء جراحی جهت درمان آمفیزم اگر چه هنوز در حد تجربه است ممکن است به عنوان یک جانشین برای پیوند ریه در بیماران با COPD شدید که علیرغم حداکثر درمان طبی علامت دار هستند به کار می روند. با این فرضیه ها برخورد پوچ گرایانه با این بیماران قابل توجیه نیست.
تست های عملکرد ریوی (Pulmonary function testing)
PFT جهت بررسی عملکرد ریوی به چند منظور به کار می رود:
۱- جهت تعیین و کمیت تخریب ریوی در بیماریهای قلبی و عروقی.
۲- به دنبال ایجاد بیماریها و کنترل پاسخ به درمان
۳- کنترل اثرات عوامل محیطی، شغلی و دارویی به دنبال ضایعه ریوی
۴- ارزیابی های پیش از عمل جراحی
۵- ارزیابی میزان ناتوانی و تخریب ریوی
چند تست عملکرد ریوی عبارتند از: حجم های استاتیک ریوی، اسپیرومتری، مقاومت راه های هوائی ، عملکرد عضلات تنفسی، پلتیسموگرافی، ظرفیت انتشاری مونواکسید کربن (DL_CO) گازهای خون شریانی (ABG)
به علت کاربرد اسپیرومتری در مطالعه انجام شده ، در این مبحث در مورد اسپیرومتری ، نحوه کار، مانورهای متعدد آن و چگونگی تفسیر اطلاعات حاصله بحث می کنیم، برای تفهیم بیشتر در ابتدا حجم های ریوی را شرح می دهیم. :
تقسیم بندی حجم های ریوی در شکل (۱۲) نشان داده شده است.
Inspiratory
Reserve
Volume
Total
Lung
Capacity
Inspiratory
capacity
Vital
Capacity
Tidal

تزریق icv، AGRP

دریافت غذا ، وزن بدن ، هزینه انرژری

مدل های فاقد AGRP

رفتار دریافت غذا و اکتساب وزن طبیعی ، تفاوت اندکی در MCH

مدل های بدونNPY/ AGRP

رفتار دریافت غذاو اکتساب وزن طبیعی، عدم پاسخ دهی به تزریق گرلین

تزریق AGRP RNAi به داخل هیپوتالاموس

مهار ۵۰ درصدی بیان AGRP، میزان متابولیک، وزن بدن،
دریافت غذا طبیعی

موش های تراریخته که دارای تظاهر بالای AGRP می باشند، چاقی شدید، افزایش طول بدن، افزایش انسولین، تاخیر درشروع افزایش قند، هایپرپلازی سلولهای پانکراس و کاهش سطح کورتیکوسترون را بروز می دهند.
این مشاهدات حاکی از آن است که افزایش سطح AGRP مشاهده شده متعاقب ناشتایی یا در پاسخ به سیگنال های هورمونی، رفتار دریافت غذا، را تحریک می کند. جالب اینکه موش های فاقد AGRP (-/- AGRP ) قابلیت تولید مثل داشته واختلالات هیستولوژیک یا پاتولوژیک خاصی را بروز نداده و سطوح سرمی گلوگز، لپتین ، تری گلیسیرید و اسیدهای چرب قابل مقایسه ای با همتایان طبیعی خود دارند. موش های -/- AGRP ، -/- NPY و موش های فاقد NPY /AGRP کمبود وزن بدن و اختلال تغذیه ای نداشته و پاسخ طبیعی به گرسنگی نشان می دهند.
در موش های -/- AGRP بیان MC3R ، MC4R یا NPY قابل مقایسه با موش های طبیعی می باشد. این اطلاعات بیان می کنند که فقدان دائمی^[۷۶]AGRP می تواند منجربه ایجاد مکانیسم های جبرانی شود.
در یک تحقیق دیگر به جای حذف کامل ژن از RNA مداخله گر (RANi ) در ARC برای کاهش تظاهر AGRP استفاده شد این روش احتمالا از لحاظ فیزیولوژیکی روش مناسب تری به نظر می رسد.RNAi باعث مهار ۵۰ درصدی پیام AGRP در هیپوتالاموس شد که با افزایش میزان متابولیک و کاهش وزن بدن بدون هیچ تغییری در دریافت غذا همراه بود(۴۸).

این یافته مطابق نتیجه تحقیقی بود که در آن از حیوانات تحت درمان با AGRP استفاده شد که در آنها BAT UCPI و توده چربی و سطح لپتین افزایش یافت، که همه این عوامل به طور بالقوه هزینه انرژی کلی بدن را تنظیم می کنند. بنابراین روشی که به طور متوسطی سطح بیان AGRP را کاهش دهد می تواند ابزار را برای شناسایی تنظیم وزن بدن و افزایش هزینه انرژی بدست دهد.
۲-۴-۹ مدل های ژنتیکی انسانی AGRP
علاوه بر مدل های حیوانی که به وضوح دخالت AGRP را در تنظیم تعادل انرژی نشان می دهند ، مطالعات بر روی انسان ها ارتباط نوید بخش پلی مورفیسم های نوکلئوتیدی منفرد AGRP (SNPS )^[77] را با مقاومت در برابر چاقی و شاید دیابت نوع دو در آفریقائی های سیاه ^[۷۸] نشان می دهد.
سطح AGRP پلاسما در افراد چاق بالا می رود که با اطلاعات موجود در مورد حیوانات ،‌که در حین ناشتایی سطح آن بالا می رود، همخوانی دارد(۴۹). مطالعه ای دیگر نشان می دهد که ۶ روز ناشتایی در افراد لاغر، نه در افراد چاق باعث افزایش سطح AGRP می شود.بررسی جهش ها چندین SNPs عملکردی را در AGRP مشخص کرده است که با فنوتیپ های متعدد لاغری ^[۷۹] همراه می باشند. آلل T از >T SNP38C- در مردم سیرالئون همراه با لاغری و کاهش چربی در سیاه پوستان در مطالعه خانوادگی هریتیج ^[۸۰]همراه بود. بعلاوه تمام دیابت های (T2DM ) ثبت شده در سیرالئون هموزیگوس CC ( برای >T SNP38C ) بودند که بیانگر آن است که آلل T نه تنها مستعد کننده مقاومت در برابر چاقی در دو طرف اقیانوس اطلس است بلکه می توانند همچنین مکانیسم حمایتی را در برابر ابتلا به T2DM در آفریقایی های سیاه به وجود آورد. دو جهش خاموش در ناحیه کدگذاری ^[۸۱] با فنوتیپ چاقی همراه نبود.
SNP دیگر در ناحیه کدگذاری که آلانین را در موقعیت ۶۷ با یک ترئونین عوض می کند همراه با چاقی نبود اما بی اشتهایی عصبی را در پی داشت. جالب اینکه این SNP فقط در سفیدپوستان دیده شد. در مقابل دو پروموتر SNPs (>T38C– و -۳۰۱۹G>A) که فقط در سیاهپوستان بافت شد. مطالعات بعدی نشان داد که هتروزیگوت برای Ala67Thr در برابر تاخیر شروع چاقی مقاوم است و این یافته بعدا در مطالعه دیگری که افراد نادر هموزیگوت برای آلل ترئونین کاهش چربی بدن را به همراه داشتند تایید شد.
این یافته ها در مجموع بیان می کنند که SNPsAGRP درانسان بر فنوتیپ های متابولیک اثر می گذارد به طوری که افرادی که آلل های کمتررایج را حمل می کنند ( یا در افراد سفید پوست یا سیاهپوست ) به طور بالقوه از ابتلا به چاقی در محیط های مستعد به چاقی محافظت می شوند(۱۲).
۲-۴-۱۰ اثرات طولانی‌مدتAGRP بر دریافت غذا
هرچند اثر کوتاه‌مدتAGRP بر روی رفتار دریافت غذا می‌تواند بواسطه اثر مهارکنندگی آن روی گیرنده‌هایMC₃ وMC₄ باشد ولی مکانیسم‌های دیگری در فعال‌سازی و حفظ اثرات طولانی‌مدت روی اشتها درگیر می‌باشند.
مطالعه هاگان و همکارانش در سال ۲۰۰۰ نشان داد که فقط یک دوز تزریقAGRP اثر تحریک‌کنندگی خود را بر روی دریافت غذا تا یک هفته حفظ می‌کند و مؤثرترین دوز تزریقی برابر با یک و پنج نانومول می‌باشد. این مسئله ویژگی مهمAGRP در برابر سایر نروپپتاییدهای اشتها‌آور را نشان می‌دهد و آن را متمایز می‌کند. یکی از فرضیه‌ها در مورد اثر طولانی‌مدت و قویAGRP روی دریافت غذا این است که آن در تمام مدت گیرنده‌هایMC₃ وMC₄ را اشغال نموده و بنابراین سیگنالینگMC را مسدود می کند.
۲-۴-۱۱ ریتم شبانه‌روزی AGRP
بنظر می رسد که AGRP ریتم شبانه روزی منحصر بفردی دارد و این ریتم با تغییرات برخی دیگر از هورمون ها و رفتار دریافت غذا همسو میباشد. محققین برای شناسایی این ریتم تغییرات شبانه روزی آن را بررسی کردند.شکل ۲-۲۷ تغییرات شبانه‌روزیAGRP mRNA در هیپوتالاموس را در ۶ زمان مختلف در چرخه روشنایی – تاریکی نشان می‌دهد.

شکل۲-۲۷ نیمرخ تغییرات روزانه AGRP mRNA در هسته‌های کمانی هیپوتالاموس. متوسط بیان AGRP mRNA در چرخه تاریکی از ساعت ۱۸ تا ۲۰ به طور معنی‌داری بیشتر از چرخه روشنایی از ساعت ۶ تا ۱۴ می‌باشد.
تجزیه و تحلیل تظاهر AGRP mRNA یک نقطه اوج را در ریتم شبانه‌روزی نشان می‌دهد. کمترین بیان AGRP mRNA در ساعت ۱۰، یعنی ۴ ساعت پس از روشن‌شدن چراغ اتفاق می‌افتد و ۴ ساعت پس از خاموش شدن چراغ یعنی در ساعت ۲۲، سطح AGRP mRNA افزایش یافته و به اوج خود می‌رسد. پس از آن سطح AGRP mRNA به تدریج کاهش می‌یابد قبل از اینکه چراغ روشن شود.

شکل ۲-۲۸ ارتباط بین ریتم شبانه‌روزی AGRP با کورتیکوسترون و دریافت غذا
در شکل ۲-۲۸ ریتم شبانه‌‌روزی AGRP mRNA با منحنی دریافت غذا و سطح کورتیکوسترون مطابقت داده شده است. دریافت غذا در طی ۲۴ ساعت، هر دو ساعت اندازه‌گیری شد. مجموع غذای دریافتی در ۲۴ ساعت ۳۵ گرم بود. مصرف غذا در مرحله روشنایی کم و برابر ۴/۱۵ درصد کل غذای مصرفی بود.
افزایش مشهودی در مصرف غذا پس از شروع مرحله تاریکی (در ساعت ۱۸) مشاهده شد و مصرف غذا از ساعت ۱۸ تا ۲۴ به طور فعالی ادامه داشت. پس از آن مصرف غذا تا ساعت ۴ کاهش یافت. یک افزایش سریع و تند در مصرف غذا بین ساعت ۴ تا ۶، یعنی ۲ ساعت قبل از شروع مرحله روشنایی مشاهده شد به طوری که ۲۳ درصد مجموع غذای مصرفی روزانه در این دوره ۲ ساعته رخ داد.
البته باید یادآوری کرد که سطح AGRP mRNA لزوماً همیشه مطابق با الگوی غذا خوردن نیست به طوری که موش‌ها ۲۳ درصد کل غذای مصرفی روزانه‌شان را ۲ ساعت قبل از روشن شدن چراغ انجام دادند درحالیکه در این زمان سطح AGRP کاهش داشت( ۵۰).
۲-۴-۱۲ فرایند پس از ترجمه AGRP ^[۸۲]
یکی از فرضیات این است که AGRP پس از ترجمه تقسیم شده و چندین پپتایید مختلف AGRP تولید می شوند که هریک نقش متفاوتی داشته و بنابراین اثرات فیزیولوژیکی آن مستقل از سیستم ملانوکورتین است. به عنوان مثال تعامل بخش پایانی N با سیندکان ۳ مسیرهای سیگنالی داخل سلولی را به وجود می‌آورد که در هموستاز انرژی دخالت دارد. مطالعات نشان می‌دهند که اشکال متعددی از AGRP ترشح شده و بنابراین در فرایند پس از ترجمه AGRP‌های متعددی می‌توانند تولید شوند(۵۱).
آنالیز رادیوایمونوسیAGRP در بافت‌های موش صحرایی نشان داد که این شکاف‌ها (تقسیم‌ها)^[۸۳] در محل‌های مختلفی از AGRP می‌تواند اتفاق بیفتد (۴۴). در این مطالعه نشان داده شد که گونه‌های AGRP هم در هیپوتالاموس و هم پلاسما قابل تشخیص است جالب اینکه در این تحقیق AGRP دارای طول کامل مشاهده نشد که نشان‌دهنده این مسئله است که بیشتر AGRP پس از فرایند پس از ترجمه و قبل از ترشح تقسیم و شکافته می‌شود.
این تقسیم احتمالاً در گرانول‌های ترشحی مسیرهای تنظیمی اتفاق می‌افتد، چرا که دپلاریزاسیون هیپوتالاموس توسط KCL باعث ترشح بسیار زیاد بخش پایانی حاوی C شود.
در حال حاضر محققین سرگرم مطالعه روی این موضوع هستند که این تقسیم و شکاف در چه محلی از AGRP اتفاق می‌افتد. مطالعات اولیه نشان داده است که شکاف در Arg19-x-x-Arg 82 روی داده و بنابراین پپتاید AGRP_83-132تولید می‌شود.
در مجموع اطلاعات حال حاضر ما بیان می‌کنند که AGRPپس از فرایند نسخه‌برداری شکافته شده و AGRP_83-132 را و یا یک یا چند جزء پایانی حاوی N را تولید می‌کند (شکل ۲-۲۹)

شکل۲-۲۹ مدل بازبینی شده عملکرد AGRPدر هیپوتالاموس. AGRPبه داخل مسیرهای ترشحی تنظیمی وارد می‌شود. حداقل یک تقسیم (شکاف) پروتئولیتیک برای تولید AGRP_83-132 و حداقل یک جزء حاوی بخش پایانی N اتفاق می‌افتد. AGRP_83-132 به عنوان آنتاگونیست رقابتی MC₄R عمل کرده، اما همچنین می‌تواند فعالیت آگونیست معکوس هم داشته باشد. AGRP_83-132 باید بر گیرنده‌های دیگری هم اثر کند تا اثر طولانی مدت منحصر به فرد خود را بر روی دریافت غذا اعمال نماید. بعید است که MC₃R بتواند به تنهایی این پدیده را توضیح دهد.
احتمالاً فراوری AGRPبیش از یک نوع پپتاید بیواکتیو را با نقش‌های متفاوت بر روی رفتار دریافت غذا تولید می‌کند. AGRP_83-132 نقش قوی و درازمدت بر روی دریافت غذا داشته و باعث افزایش وزن بدن می‌شود. جالب اینکه هم AGRP_25-51 و هم AGRP_54-82 پس از ۲۴ ساعت وزن بدن را به طور معناداری افزایش می‌دهند، که علت آن احتمالاً به سبب کاهش میزان متابولیک است و نه دریافت غذا، چرا که هم حرارت مرکزی و هم مصرف اکسیژن به طور معناداری کاهش می‌یابد(۵۱).
محققین عقیده دارند که AGRPبا طول کامل قدرت مهاری کمتری نسبت به AGRP_83-132 دارد. به عنوان مثال اولمن و همکاران^[۸۴] در سال۱۹۹۷ دریافتند که قدرت طول کامل AGRPتقریباً ۱۰ برابر کمتر از جزء با بخش پایانی C در ملانوفورها می‌باشد.

در اصل دو قانون اساسی عبارت «یکسان در حمایت قانون» نیز صرفاً بیان می‌دارد که زنان و مردان در حمایت قانونی شرایط یکسانی دارند و به گفته خود قانون‌گذاران این به معنای حقوق یکسان داشتن و عدم تبعیض نیست.
در اصل بیست قانون اساسی آمده است که: همه افراد ملت اعم از زن و مرد یکسان در حمایت قانون قرار دارند و از همه حقوق انسانی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی با رعایت موازین اسلام برخوردارند. این اصل با ابهامی که دارد دست شورای نگهبان را، که وظیفه آن تطبیق موارد قانونی با مباحث فقهی است، باز می‌گذارد و شورای نگهبان می‌تواند تفسیر شخصی خود را در تصویب قوانین دخیل نماید. و این‌گونه است که بر اساس هر تفسیر تبعیض آمیز، قوانین تبعیض آمیزی نیز ایجاد می‌شود که با توسل به آن‌ها از زن سلب حقوق می‌شود.
نکته حائز اهمیت دیگر این است که در قانون اساسی سلسله مراتب قدرت به هم گره خورده‌اند. با توجه به واژه رجال در اصل یکصدو پانزده قانون اساسی، ریاست جمهوری سمتی دارای ابهام است که تاکنون هیچ زنی به آن نرسیده است. در نتبجه دسترسی به حقوقی که خاص این جای‏گاه و مقام است (اصول یکصد و بیست و چهار، یکصد و بیست و پنج، یکصد و بیست و شش، یکصد و بیست و هفت، یکصد و بیست و هشت، یکصد و بیست و نه، یکصد و سی و سه، یکصد و سی و چهار و یکصد و سی و شش قانون اساسی) نیز از زن سلب می‌شود. و زمانی که هیچ زنی به این پست نایل نمی‌شود در نتیجه بسیاری از جای‏گاه‌های مدیریتی در انحصار مردان باقی می‌ماند. در مورد پست‌های قضاوتی نیز چنین است. و هم چنین در مورد شورای نگهبان و مجمع تشخیص مصلحت نظام که همگی در انحصار مردان بوده و هیچ زنی تا به حال به این پست‌ها نائل نشده است. در نتیجه می‌بینیم که تمام امور مدیریتی و تصمیم گیری در انحصار مردان است. در نتیجه یک نگاه مردسالارانه و به تبع آن یک مدیریت جنسیتی در امور حاکم می‌شود که خواه نا خواه روی قوانین و برنامه ریزی‌ها و تصمیم گیری‌ها می‌تواند تصمیم‌گذار باشد. گره خوردن مسائل حقوق زنان با مسائل فقهی، شرعی و سیاسی تصمیم گیری درباره طرح‌ها و قوانین را با مشکل مواجه می‌کند و نتیجه همان می‌شود که می‌بینیم؛ سلطه پدر، همسر قانون، عرف، فقه و خانواده بر زن در راستای تحکیم بنیان و کیان خانواده. یعنی یک نگرش شدیداً تفاوت‌محور جنسیتی بر قانون اساسی ما حاکم است و این مغایر است با آن‌چه که رهبر کبیر انقلاب در نظر داشتند که در یک جامعه و حکومت اسلامی در حق زنان اعمال گردد.
چنان‏چه گذشت امام خمینی بر احقاق حقوق زنان و رشد و تعالی آن‌ها نه تنها در خانواده بل‏که در تمام عرصه‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و … برابر با مردان تأکید داشتند. خصوصاً از نظر ایشان زنان نه تنها حق رأی دادن بل‏که حق رأی گرفتن و حضور در تمام پست‌های سیاسی و مدیریتی کلان جامعه را نیز دارا می‌باشند. و ایشان به کرات در دیدگاه و سخنرانی‌های خود بر این حقوق تأکید داشته و هرگز حضور زنان در به ثمر رسیدن انقلاب و تداوم تکامل آن نادیده نگرفتند.
لکن با بررسی قانون اساسی و مقایسه آن با دیدگاه این رهبر بزرگ در می‌یابیم حقوق مورد نظر ایشان در مورد زنان اعطا نشده است و برعکس با یک سری قوانین و مقررات سعی در خانه نشینی زنان شده و نگاهی زن ستیزانه در قانون حاکم شده که این با افق گسترده‌ای که امام خمینی برای رشد زنان در یک حکومت اسلامی ترسیم نموده بودند، منافات دارد.

فصل سوم:

جای‏گاه زن در مصوبات و مباحثات مجلس ششم

درآمد

در این فصل پژوهشگر بنا دارد ابتدا جای‏گاه زن را در مصوبات مجلس ششم و نظرات و دیدگاه‌های موافقان و مخالفان طرح‌ها و لایحه‌های پیشنهادی به مجلس در حوزه زنان، مورد بررسی قرار داده و ببینیم نگرش و دیدگاه غالب بر مبنای دسته‌بندی مذکور چه بوده و این طرح‌ها و لایحه‌ها بر چه مبنایی به تصویب رسیده‌اند و چه اهدافی از تصویب آن‌ها مدنظر قانون‌گذاران بوده است؟
در ادامه سعی خواهیم کرد با توجه به دو فصل قبل بررسی کنیم ببینیم که آیا این مصوبات موید منظور نظر قانون اساسی و رهبر انقلاب بوده‌اند؟ و آیا این مجلس گامی در راستای بهبود وضعیت زنان و خلاء های قانونی برداشته است یا نه؟ و این خلاء ها کجاها مشهودتر بوده است؟برای این منظور سعی شده است مشروح مذاکرات مجلس ششم اختصاصاً در حوزه زنان مورد بررسی قرار گیرد.
گفتنی است صرفاً طرح‌ها و لوایحی مورد بررسی قرار گرفته‌اند که به تصویب مجلس رسیده‌اند و سایر طرح‌ها و لوایح مسکوت یا مسترد شده از سوی مجلس تنها با عنوان اسم برده شده‌اند، چرا که قدرت و موفقیت هر مجلسی را از قوانینی که به تصویب رسانده‌اند می‌توان محک زد. مصبات و طرح‌ها و لوایح، بر مبنای همان سه دیدگاه مذکور تقسیم‌بندی شده و سپس بر مبنای سه محور موضوعی اجتماعی- فرهنگی، خانوادگی و سیاسی طبقه‌بندی شده‌اند. گفتنی است گاهی طرح‌ها و لوایح پیشنهادی به قدری بدیهی و قابل درک بوده و اتفاق نظر عموم مجلسیان در مورد آن‌ها وجود داشته و به قدری فوریت آن‌ها درک شده که در همان شور اول یا بعضاً در شور دوم بدون فوت وقت یا مخالفی به تصویب رسیده‌اند لذا موافقان و مخالفان به چانه زنی با یک‏دیگر نپرداخته‌اند از این جهت برای برخی مصوبات ما نظرات مخالفی نداشته و نظرات موافقان از چندین سطر تجاوز نکرده است.

گفتار نخست: دیدگاه تساوی‌گرای هویتی

در این مبحث بر قوانین و مصوبات و طرح‌ها و لوایحی که در آن‌ها بر زن جدای از خانواده توجه شده و شخصیت مستقل زن مورد تأکید می‌باشد، توجه شده است.

۱. قوانین و مصوبات

در این گفتار طرح‌‌ها و لوایحی که به مجلس وصول شده و طی شور‌های اول و دوم مورد بررسی قرار گرفته و موافق و مخالف در موردشان به چانه‌‌زنی پرداخته و در نهایت با اکثریت آراء در موردشان توافق حاصل شده و به تصویب رسیده‌اند، بررسی شده‌اند.

۱.۱. قوانین و مصوبات اجتماعی- فرهنگی

در این بند به موادی که زن را در حوزه اجتماع و فرهنگ حمایت کرده‌اند پرداخته شده است.
الف) تصویب‌ کلیات‌ طرح‌ حذف‌ تبصره‌ ۱ ماده‌ ۳ قانون‌ اعزام‌ دانشجو به‌ خارج‌ از کشور مصوب‌ ۱۳۶۴^[۱۳۵]
«ماده ۳- اعزام دانشجویان پسر، که دارای مدرک تحصیلی لیسانس و بالاتر هستند با در نظر گرفتن ظرفیت دانشگاههای کشور و امکانات ارزی، ‌رشته‌های مورد نیاز و کاملاً ضروری صورت خواهد گرفت. وزارت هر سال یک بار این موارد را تعیین خواهد کرد. در شرایط مساوی اولویت با‌ لیسانسیه‌های متأهل می‌باشد.
تبصره ۱- زنان لیسانس و بالاتر با توجه به سایر ضوابط مندرج در این قانون، تنها در صورتی که ازدواج کرده باشند و در معیت همسر خویش‌ می‌توانند داوطلب اعزام شوند».^[۱۳۶]
۱) دیدگاه امام خمینی و قانون اساسی
امام خمینی به کرات در دیدگاه و سخنرانی‌های خود بر فراهم آوردن زمینه‌های مساوی برای زن و مرد برای آموزش و تحصیل تاکید می‌کردند. ایشان بارها و بارها در پاسخ به خبرنگاران داخلی و خارجی در مورد آزادی تحصیلی زنان فرموده‌اند که زنان نیز همچون مردان در تحصیل و آموزش آزادند علاوه برآن ایشان همیشه تاکید داشتند زنان به عنوان معلمان بزرگی که قرار است فرزندان این مرز و بوم را تربیت و پرورش داده و قرار است انسان‌های بزرگی در دامن آن‌ها رشد کنند باید ابتدا خود به رشد و پرورش شان بپردازند.
علاوه برآن اصل سوم قانون اساسی تاکید بر ایجاد محیط مساعد برای رشد فضایل اخلاقی، آموزش و پرورش…،رفع تبعیضات ناروا و ایجاد امکانات عادلانه برای همه را دارد. در اصل بیست، بر برابری در حمایت قانونی زنان و مردان اشاره شده و در اصل بیست و یک، بر ایجاد زمینه‌های مساعد برای رشد شخصیت زن، اصل سی، بر آموزش و پرورش رایگان تا سطح تحصیلات عالی تاکید شده است.

۲) مذاکرات مجلس

۲-۱- دیدگاه موافقان طرح
احمد شیرزاد از موافقان این طرح ابراز می‌دارد که:
در آن‌ قانون‌ تبصره‌ای‌ داریم‌ در ماده‌ ۳ که‌ ذکر می‌کند اعزام‌ دانشجویان‌ دختر به شرطی که‌ مجرد باشند ممنوع‌ است‌ و متأهلین‌ در اولویت‌ هستند و خواهان حذف لفظ‌ «پسر» می‌باشند که در واقع‌ دختران‌ هم‌ آزاد بشوند و این‌گونه ادامه می‌دهد که قبلا بحث‌ بر این‌ بود که‌ اعزام‌ شدن‌ دختران‌ بدون‌ اذن‌ ولی‌ ممکن‌ است‌ مشکل‌ ایجاد بکند لذا در ذیل‌ ماده‌ واحده‌ یک‌ تبصره‌ای‌ به عنوان تبصره‌ (۱) اضافه‌ شد، اعزام‌ دختران‌ مجرد برای‌ ادامه‌ تحصیل‌ به‌ خارج‌ از کشور منوط‌ به‌ اذن‌ پدر یا ولی‌ قانونی‌ وی‌ خواهد بود. ولی الآن این نگرانی با توجه به کاهش تعداد دختران اعزامی به صفر رسیده و اینکه کشور به تخصص خانم‌ها در برخی رشته‌ها نیازمند است لذا اعزام این تعداد اندک از دانشجویان ضروری بوده و جای نگرانی هم نمی‌باشد و در نهایت خواستار موافقت با این طرح شدند.
فاطمه راکعی نیز به عنوان یکی دیگر از موافقان طرح اعزام دانشجو به خارج از کشور می‌گوید:
به زعم ما، گذاشتن‌ هر نوع‌ قیدی‌ اعم‌ از قید ازدواج‌ یا اذن‌ ولی‌ برای‌ اعزام‌ دختران‌ جهت‌ ادامه‌ تحصیل‌ در سطوح‌ عالی‌ نه‌ مبنای‌ شرعی‌ لازم‌ را دارد نه‌ بر طبق‌ مصالح‌ نظاممان است‌ و هر نوع‌ محدودیت‌ فراتر از حدود شرع‌ و نظر اجماع‌ فقها موجب‌ سلب‌ حقوق‌ طبیعی‌ و قانونی‌ و حتی‌ شرعی‌ یک‌ بخش‌ از جامعه‌ می‌شود و تا آنجایی که‌ ما می‌دانیم‌ خروج‌ از کشور برای‌ زن‌ متأهل‌ باید با اذن‌ همسر باشد که‌ در قانون‌ گذرنامه‌ هم‌ پیش‌بینی‌ شده‌ و اذن‌ ولی‌ در مورد دختران‌، صرفاً در مورد ازدواج‌ دختران‌ باکره‌ در دیدگاه‌ فقهی‌ اکثریت‌ فقها آمده‌، اما هیچ‌ فقیهی‌ در مورد سفر دختران اظهار نظر منوط‌ به‌ اذن‌ ولی‌ نداشته‌ است‌. جالب‌ است‌ که‌ چه‌ در قید قبلی‌ دایر بر لزوم‌ ازدواج‌ به خاطر اعزام‌ و قید کنونی‌ یعنی‌ اذن‌ ولی‌ که‌ اکنون‌ مطرح‌ می‌شود، تنها این‌ شرط‌ در مورد یک‌ لایه‌ میانی‌ به لحاظ سنی‌ مطرح‌ می‌شود و تنها در مورد تعداد محدودی‌ از دختران‌ ما که‌ اتفاقاً همه‌ شرایط‌ علمی‌ و اخلاقی‌ و سن‌ رشد و کمال‌ را هم‌ دارند و از کانال‌های گزینشی‌ دیده‌ شده‌ در قانون‌ اعزام‌ گذشته‌اند و بناست‌ برای‌ تحصیلات‌ در سطح‌ فوق‌ لیسانس‌ و دکترا آن هم در رشته‌های‌ مورد نیاز کشور که‌ عموماً هم‌ در داخل‌ دوره‌های‌ بالا را ندارد، مطرح‌ می‌شود.^[۱۳۷]
خانم راکعی در مورد تبعیض‌آمیز بودن‌ این‌ قانون‌ اشاره می‌کند به‌ مغایرت برخی‌ از بندهای اصول‌ قانون‌اساسی‌با برخی‌ اصول‌ این‌ قانون‌ و معتقد است:
این‌ تبصره‌ به‌ این‌ شکلی‌ که‌ ارائه‌ شد مغایر است‌ با بند ۶ اصل‌ دوم‌ قانون‌ اساسی‌ که‌ جمهوری‌ اسلامی‌ را نظامی‌ تعریف‌ می‌کند بر پایه‌ ایمان‌ به‌ کرامت‌ و ارزش‌ والای‌ انسان‌ و آزادی‌ توأم‌ با مسئولیت او در برابر خدا. همین‌طور مغایر است‌ با بند ۹ اصل‌ سوم‌ که‌ می‌گوید: « دولت‌ موظف‌ است‌ همه‌ امکانات‌ خود را برای‌ رفع‌ تبعیضات‌ ناروا و ایجاد امکانات‌ عادلانه‌ برای‌ همه‌ در تمام‌ زمینه‌های‌ مادی‌ و معنوی‌ بکار برد». باز با اصل‌ بیستم‌ مغایرت‌ دارد که‌ می‌گوید: « همه‌ افراد ملت‌ اعم‌ از زن‌ و مرد یکسان‌ در حمایت‌ قانون‌ قرار دارند و از همه‌ حقوق‌ انسانی‌، سیاسی‌ و اقتصادی‌ و غیره‌ با رعایت‌ موازین‌ اسلامی‌ برخوردارند». و بالاخره‌ مغایر با اصل‌ ۲۱ است‌ که‌ می‌گوید: « دولت‌ موظف‌ است‌ حقوق‌ زن‌ را در تمام‌ جهات‌ با رعایت‌ موازین‌ اسلامی‌ تضمین‌ نماید و زمینه‌های‌ مساعد را برای‌ رشد شخصیت‌ او و احیای‌ حقوق‌ مادی‌ و معنوی‌ بکار برد» و این‌گونه ادامه می‌دهد که ‌ ابراز نگرانی‌ کلی‌ و عمومی‌ نسبت‌ به‌ احتمال‌ فساد در مورد دختران‌ اعزامی‌ آن هم با شرایط‌ و در سنی‌ که‌ گفته‌ شد، نوعی‌ اهانت‌ به‌ جنس‌ زن‌ است‌ و این بیان خود را با این سوال که :«چه‌ کسی‌ گفته‌ که‌ اساساً زنان‌ نسبت‌ به‌ مردان‌ از نظر اعتقاد یا اخلاقی‌ بنیه‌ ضعیف‌تری‌ دارند؟» ادامه می‌دهد و می‌گوید: « اگر این‌گونه قیدها به خاطر نگرانی‌ برای‌ مسایلی‌ از این‌ قبیل‌ است‌، باید پرسید پس‌ چرا پسران‌ خود را برای‌ تحصیل‌ به‌ خارج‌ از کشور می‌فرستید در حالی که می‌دانیم‌ دختران‌ به دلایل‌ عدیده‌ اجتماعی‌ هم‌ که‌ شده‌ در حفظ‌ شؤونات‌ و رعایت‌ مسایل‌ اخلاقی‌ بسیار منضبط‌تر و محتاطانه‌تر عمل‌ می‌کنند؟^[۱۳۸]
فاطمه حقیقت‌جو موافق دیگر این طرح در تصدیق دیدگاه راکعی می‌گوید:
نکته‌ دوم‌ و اساسی‌ و مهم‌ که‌ متأسفانه‌ عمده‌ترین‌ عامل‌ محرومیت‌ زنان‌ و استضعاف‌ زنان‌ و ظلم‌ به‌ زنان‌ در طول‌ تاریخ‌ بوده‌ و متأسفانه‌ در جامعه‌ ما با استنادات‌ غلط‌ به‌ بعضی‌ از روایات‌ ضعیف‌ تأکید شده‌، آن‌ پیش داوری‌ها و قالب‌های ذهنی‌ منفی‌ در خصوص زنان‌ است یک مبنای‌ ذهنی‌ در پس‌ ذهن‌هاست و آن‌ این‌ است‌ که‌ اصولاً قائل‌ نیستیم‌ که‌ زنان‌ ما رشد یافته‌ هستند، قائل‌ نیستیم‌ که‌ زنان‌ ما از توانایی‌ لازم‌ برای‌ دفاع‌ و حمایت‌ از خودشان‌ برخوردار هستند و معمولاً تربیت‌ خانوادگی‌ دختر در کوچکی‌ تا بزرگ‌ شدن‌، یک‌ نوع‌ تربیت‌ وابسته‌ و منفعلانه‌ است‌. بر همین مبنا چون‌ ما در زمان‌ تجرد، دخترانمان‌ را منفعل‌ و وابسته‌ تربیت‌ کردیم‌ بعد از ازدواج‌ هم‌ این‌ خانم‌ها غالباً متکی‌ به‌ همسرانشان‌ هستند، لذا می‌بینیم‌ در جامعه‌ امروز وقتی‌ منبع‌ حمایتی‌ از بین‌ می‌رود زنان‌ ما در معرض‌ آسیب‌های شدید اجتماعی‌ قرار می‌گیرند و آمار بزه‌کاری در آن‌ها (آمار بعضی‌ از انواع‌ بزه‌) بالاست‌ به دلیل اینکه‌ متأسفانه‌ شما آقایان‌ و کلا خانواده‌های‌ ما نمی‌خواهند یک‌ نوع‌ تربیت‌ مستقلانه‌ و فعالانه‌ را برای‌ زن‌ قائل‌ باشند و معتقدند که شرایطی‌ از این‌ نوع‌، این‌ تلقی‌ و نگرش‌ منفی‌ را تقویت‌ می‌کند. نکته‌ سومی‌ که مورد توجه قرار می‌دهند اشاره به آثار روانی‌ این‌ طرح‌ است و می‌گویند که برخی اشاره‌ کردند که‌ این‌ طرح‌ شامل‌ چند نفر بیشتر نمی‌شود و ادامه می‌دهند که درست‌ است‌ که‌ ممکن‌ است‌ به لحاظ کمّی‌، گستره‌ این‌ طرح‌ پایین‌ باشد، اما توجه‌ بکنید تصویب‌ این‌ طرح‌ چه‌ آثار روانی‌ را در دختران‌ ما دارد؟ همین‌که دختران‌ ما احساس‌ بکنند که‌ جامعه‌ اسلامی‌ در سایه‌ اسلام‌ زمینه‌ رشد آن‌ها را تا هر جایی‌ که‌ دلشان‌ بخواهد فراهم‌ می‌کند، بیشترین‌ اثر روانی‌ را در دختران‌ دارد کما اینکه‌ در فاصله‌ شور اول‌ و شور دوم‌ تمام‌ فیدبک‌ها (Feedbacks) و بازخوردهایی‌ که‌ به‌ ما دادند حکایت‌ از یک‌ نوع‌ حس‌ بالندگی‌ است‌. خانم حقیقت جو معتقد بودند که یکی‌ از مشکلات‌ اساسی‌ زنان‌ ما در جامعه‌ امروز عدم‌ خودباوری‌ است‌، اگر ما می‌خواهیم‌ در توسعه‌ همه‌جانبه‌ تمام‌ زنان‌ و مردان‌ ایرانی‌ شریک‌ و سهیم‌ باشند باید زمینه‌های‌ خودباوری‌ را در آن‌ها فراهم‌ بکنیم‌، تصویب‌ قوانینی‌ از این‌ دست‌ این‌ زمینه‌ را فراهم‌ می‌کند و نکته‌ چهارم‌ را این‌گونه ادامه می‌دهند که برای‌ دوستانی‌ که‌ از منظر مذهب‌ با این‌ طرح‌ مخالفت‌ می‌کنند و یا این‌ شرط‌ را قائل‌ هستند می‌خواهم‌ بپرسم‌ آیا حدیث‌ نبوی‌ در خصوص «اطلبوا العلم‌ ولو بالسین‌« جنسیتی‌ قائل‌ شده‌؟ آیا پیامبر فرمودند که‌ این‌ علم‌ آموزی‌ ولو خارج‌ از دایره‌ عربستان‌ قبلی‌ فقط‌ ویژه‌ مردان‌ است‌ یا شامل‌ همه‌ اقشار جامعه‌ می‌شود، هم‌ زنان‌ و هم‌ مردان‌؟! و در ادامه ابراز می‌دارند که شایسته‌ مجلس‌ اصلاحات‌ این‌ است‌ که‌ به دور از فشارهایی‌ که‌ بر مجلس‌ اصلاحات‌ وارد می‌شود، به دور از ترس‌ها… آن‌ چیزی‌ که‌ برازنده‌ مجلس‌ اصلاحات‌ هست‌ این‌ است‌ که‌ تحت‌ تأثیر تبلیغات سوء قرار نگیرد.^[۱۳۹]
۲-۲- دیدگاه مخالفان طرح
اگر از دیدگاه موافقان طرح بگذریم می‌رسیم به دیدگاه مخالفان طرح از جمله ‌ علی حسینی که این‌گونه بحث را پی می‌گیرند که:
اینکه‌ خواهر محترمه‌ اصولی‌ از قانون‌ اساسی‌ را قرائت‌ فرمودند مبنی‌ بر اینکه‌ رعایت‌ عدالت‌، رعایت‌ تساوی‌، حقوق‌ زن‌، من‌ می‌خواهم‌ خدمت‌ ایشان‌ عرض‌ کنم‌ همچنان که قانون‌ اساسی‌ در بسیاری ا‌ز بندها در رابطه‌ با حقوق‌ زن‌ و بل‏که‌ اصولاً در مکتب‌ اسلام‌ جای‏گاه‌ ویژه‌ای‌ برای‌ زنان‌ قائل‌ شده‌ است.‌ اینکه‌ می‌فرمایید این‌ مصوبه‌ کمیسیون‌ به‌ اصطلاح‌ نه‌ مبنای‌ شرعی‌ دارد و نه‌ به‌ مصلحت‌ نظام‌ است‌ و یا آن جا که‌ می‌فرمایید لزوم‌ ازدواج‌ را برای‌ رفتن‌ به‌ خارج‌ هیچ‌ کجای‌ این‌ قانون‌ نگفته‌ کسی‌ که‌ می‌خواهد خارج‌ برود باید ازدواج‌ کند، قانون‌ هست‌! همان طوری که اشاره‌ فرمودید طبیعی‌ است‌ اگر مزدوج‌ باشد باید رضایت‌ همسر را داشته‌ باشد و اگر نباشد باید به‌ اذن‌ پدر و یا ولی‌ شرعی‌ باشد که‌ شما می‌فرمایید، به‌ اصطلاح‌ جنبه‌ شرعی‌ ندارد. طبیعی‌ است‌ برای‌ اینکه‌ مساله‌ جنبه‌ شرعی‌ پیدا بکند، کمیسیون‌ آمده‌ اذن‌ پدر و یا ولی‌ قانونی‌ و شرعی‌ آن‌ را قرار داده‌ برای‌ اینکه‌ دنبال‌ این‌ کار برود، دنبال‌ تحصیل‌ و یا کسب‌ علم‌ برود، هم‌ نظر شما تأمین‌ است‌ و هم‌ مساله‌ شرعی‌ رعایت‌ شده‌ و هم‌ در شرایطی‌ که‌ این همه تبلیغات‌ علیه‌ مجلس‌ از تریبون‌های مختلف‌ صورت‌ می‌پذیرد بهانه‌ای‌ دست‌ کسی‌ داده‌ نمی‌شود که‌ علیه‌ مجلس‌ این‌گونه سخنان‌ را ادامه‌ بدهند.^[۱۴۰]

۳) مصوبه نهایی

در پایان ماده ۳ قانون اعزام دانشجو به خارج از کشور مصوب ۱۳۶۴ طی جلسه ۸۹ به تاریخ ۱۴/۱۲/۱۳۷۹ این‌گونه اصلاح و به تصویب می‌رسد:
ماده واحده - از تاریخ تصویب این قانون تبصره ۱ ماده ۳ قانون اعزام دانشجو به خارج از کشور مصوب ۲۵/۱/۱۳۶۴ حذف و متن ماده ۳ به شرح زیر اصلاح می‌گردد:
‌»ماده ۳- اعزام دانشجویانی که دارای مدرک تحصیلی لیسانس و بالاتر هستند با در نظر
گرفتن ظرفیت دانشگاه‌های کشور و امکانات ارزی، رشته‌های مورد نیاز و کاملاً ضروری و
با رعایت مفاد ماده ۱۸ قانون گذرنامه مصوب ۱۰/۱۲/۱۳۵۱^[۱۴۱] و اصلاحیه مصوب ۲۳/۵/۱۳۷۰صورت خواهد گرفت.
وزارت هر سال یک‌بار این موارد را تعیین خواهد کرد. در شرایط مساوی اولویت با داوطلبان متأهل می‌باشد».^[۱۴۲]

۴) تحلیل و بررسی بر مبنای سه دیدگاه و قانون اساسی و دیدگاه امام خمینی

آن‌چه که در مشروح دیدگاه مخالفان طرح آمده، ایشان بیشتر تمایل بر کنترل زنان داشته و به قول راکعی کسانی همچون ایشان همیشه معتقدند که زنان دارای آن‌چنان رشدی نیستند که بتواند از پس مسایل و مشکلات خود برآیند و اصولاً زنان را دارای شخصیت مستقل و رشد یافته‌ای نمی‌بینند. مخالفان طرح تمایل دارند مثل همیشه اهرم‌های بازدارنده‌ای را در برابر رشد و پیشرفت زنان قرار دهند و به نوعی محدودیت‌هایی را برای زنان ایجاد کنند و بر احتمال فساد زنان در این‌گونه سفرها تاکید دارند به خصوص که مخالفت با این مساله هیچ پایه و مبنای فقهی نیز نداشته و صرفاً غرض‌ها و ذهنی‌های مردسالارانه بر این امر سایه افکنده است. اما آن‌چه که از دیدگاه موافقان و پیشنهاد دهندگان طرح برداشت می‌شود این است که آن‌ها به دنبال ایجاد شرایط برابر برای دختران و پسران در امر تحصیل بوده تا دختران نیز همپای پسران از تسهیلات برابر برای ادامه تحصیل بهره‌مند شوند لذا می‌توان گفت چه در متن خود اصلاحیه و چه در لحن طراحان این اصلاحیه نگرشی تساوی طلب غالب بوده و سعی شده است زن را یک انسان مستقلی پنداشته که توانای رشد پیشرفت را داشته است. با مقایسه مشروح مذاکرات با محتوای دیدگاه امام خمینی و قانون اساسی می‌توان این‌گونه برداشت کرد که مجلس در راستای رفع خلاء قانونی برای آموزش زنان گامی مثبت برداشته است.

ب) تصویب‌ لایحه‌ الحاق‌ تبصره‌ ۳ به‌ ماده‌ ۳ قانون‌ ترویج‌ تغذیه‌ با شیر مادر و حمایت‌ از مادران‌ در دوران‌ شیردهی مصوب ۱۳۷۴.^[۱۴۳]

ماده۳- مرخصی زایمان تا سه فرزند برای مادرانی که فرزند خود را شیر می‌دهند در بخش‌های دولتی و غیر دولتی چهار ماه می‌باشد.^[۱۴۴]
تبصره ۱- مادران شیرده بعد از شروع به کار مجدد در صورت ادامه شیردهی می‌توانند حداکثر تا ۲۰ ماهگی کودک روزانه یک ساعت از مرخصی(‌بدون کسر از مرخصی استحقاقی) استفاده کنند.
تبصره ۲- امنیت شغلی مادران پس از پایان مرخصی زایمان و در حین شیردهی باید تأمین شود.
اختلافی‌ بین‌ کارگران‌ زن‌ و کارمندان‌ زن‌ در خصوص مرخصی‌ و مرخصی‌های‌ دوران‌ بارداری‌ و شیردهی‌ بود که برای مادران کارگر ۶۹ روز و برای مادران کارمند ۹۰ روز مرخصی زایمان در نظر گرفته شده بود.

۱) دیدگاه امام خمینی و قانون اساسی

امام خمینی همیشه بر نقش مادری زنان تأکید داشته و این را از مهم‌ترین وظایف زنان برشمرده و بر حمایت مادران در راستای تربیت کودکان نیز سفارش می‌کرده اند. در قانون اساسی نیز در دو اصل بیست و نه که بر برخورداری از تأمین اجتماعی از نظر بهداشتی و درمانی و مراقبت‌های پزشکی و به خصوص در اصل بیست و یک بر حمایت از مادران در دوران بارداری سفارش اکید شده است.
۲) مذاکرات مجلس