بیشترین تعداد از گونه‌ها و گروه‌های گونه‌ای در جنوب غربی آسیا و جنوبی‌ترین نقطه آمریکا مشاهده شده‌اند؛ بنابراین می‌توان این دو محل را به عنوان مراکز خاستگاهی و پراکنش این گیاه معرفی نمود (سینگ ۱۹۹۶). نظریات مختلفی درباره منشأ جو زراعی وجود دارد. (دی کندول ۱۹۵۹) عقیده دارد که جوهای دو ردیفه در زمان‌های ماقبل تاریخ به جوهای چهار و شش ردیفه تکامل یافته‌اند و یا اجداد جوهای چهار و شش ردیفه قبلاً از بین رفته است.

(آبرگ ویب ۱۹۴۶) منشأ جوهای دو ردیفه و شش ردیفه را از H.agricriton L. می‌داند که مربوط به تبت می‌باشد. به عقیده وی این‌گونه از مرکز آسیا به غرب پراکنده شده و با H.spontaeum تلاقی یافته است. واویلف سه مرکز جغرافیایی را به عنوان مبدأ اولیه جو ذکر کرده است.
۱- شرق آسیا: از تبت تا ژاپن را به عنوان مبدأ اولیه نامیده است H.agricriton L؛ که شامل جوهای دو ردیفه، فرم‌های پاییزه و ریشک دار است در این مرکز قرار دارند.
۲- خاور نزدیک: که شامل آناتولی، سوریه و فلسطین می‌باشد این منطقه مبدأ جوهای دو ردیفه بوده و دارای فرم‌های پاییزه بهاره و حد واسط است.
۳- آفریقا (اتیوپی) در این ناحیه فقط فرم‌های بهاره و حد واسط دیده می‌شود.
۱-۶- سطح زیر کشت و میزان تولید جو:
جو چهارمین غله مهم دنیا بعد از گندم، ذرت و برنج بوده و تولید آن دو پنجم محصول تولیدی گندم می‌باشد. در سال ۱۹۹۶ سطح زیر کشت جود در دنیا معادل ۶۷ میلیون هکتار و تولید جهانی آن معادل ۱۵۶ میلیون تن بوده است (فائو ۱۹۹۶). سطح زیر کشت جود در ایران در دهه اخیر افزایشی معادل ۲/۱ میلیون هکتار داشته و برابر ۷۶/۱ میلیون هکتار و کل تولید آن ۳ میلیون تن بوده است (فائو ۱۹۹۶).
این گیاه در مقایسه با سایر گیاهان زراعی در محدوده وسیع‌تری از شرایط محیطی رشد و نمو می کند و بیشترین تولید جهانی جو در مناطقی صورت می‌گیرد که برای تولید سایر غلات عمده آب و هوای نامساعدتری دارند. اهمیت و جایگاه جو در کشاورزی مدرن روز به روز افزوده شده، بطوریکه طی دو دهه اخیر رشد سطح زیر کشت آن سریع‌تر از گندم و برنج بوده و تولید و عملکرد آن نیز سریع‌تر از برنج افزایش یافته است (پوهلمن ۱۹۸۵).
افزایش محصول در جو با توجه به اهمیت آن در تغذیه دام و طیور که به طور غیر مستقیم از طریق فرآورده‌های پروتئینی و لبنی، در تغذیه انسان مؤثر است، از برنامه‌های ضروری مملکت ما می‌باشد، به خصوص با توجه به اینکه کشور با کمبود این غله روبرو بوده و قیمت آن نیز بالا می‌باشد. وسعت مراتع ایران از ۹۰ میلیون هکتار به ۸۶ میلیون هکتار رسیده است. در حال حاضر ۸۳ میلیون واحد دامی در کل کشور به مراتع اتکا دارند.
این در حالی است که ظرفیت مراتع کشور جوابگوی نیاز ۳۷ میلیون واحد دامی می‌باشد. درحالی‌که وسعت مراتع کشور ۸۶ میلیون می‌باشد از این میزان ۶ میلیون هکتار جزو مراتع متراکم با پوشش گیاهی بالای ۵۰ درصد ۲۰ میلیون هکتار نیمه متراکم با پوشش ۲۵ تا ۵۰ درصد و ۵۶ میلیون هکتار در زمره مراتع فقیرند که پوشش گیاهی آن‌ها زیر ۲۵ درصد است. بر اساس آخرین آمار سال ۱۳۸۴ سازمان جنگل‌ها و مراتع کشور، طبقه‌بندی مراتع از نظر ۳/۹ میلیون هکتار مرتع خوب (۳۳/۱۰) درصد و ۳/۳۷ میلیون هکتار مرتع متوسط تا فقر (۴۵/۴۱) درصد و ۴/۴۳ میلیون هکتار مرتع فقر تا خیلی فقیر (۴۵/۴۸ درصد) جمعاً به همان وسعت قبلی ۹۰ میلیون هکتار و دارای تولیدی برابر با ۷/۱۰ میلیون تن علوفه خشک قابل بهره‌برداری مجاز و یا ۸/۵ میلیون تن T.D.N علوفه مجاز ارزیابی شده بود.
در حال حاضر ۸۳ میلیون واحد دامی به مدت ۷ ماه از مراتع استفاده می‌کنند. تولید فعلی مراتع ۵/۵ میلیون T.D.N است که قادر به تأمین علوفه ۳۷ میلیون واحد دامی در ۷ ماه است (۲۴/۲) برابر ظرفیت دام در عرصه وجود دارد. این امر سبب تداوم سیر قهقرائی و نابودی مراتع و افزایش مرگ‌ومیر دام‌ها به واسطه کمبود علوفه و سوءتغذیه در اواخر زمستان و اوایل بهار می‌شود. حال با توجه به نقش جو در تغذیه دام و اهمیت دام در تولید شیر و گوشت مورد نیاز کشور بر روی جو تحقیقات بسیار صورت گرفته است و حاصل این تحقیقات معرفی ارقام اصلاح شده جو ماکوئی، جو والفجر، جو آریووات و … می‌باشد. رقم والفجر و ماکوئی دارای عملکرد دانه و علوفه بالا می‌باشند.
نیاز است که جهت تهیه علوفه دام‌های استان از گیاهان مختلف از جمله جو استفاده شود. سطح کل مزارع استان ۱۹۲۰۰۰ هکتار است که از این امر ۳۵۰۰۰ هکتار آن یعنی ۱۸ درصد از اراضی کشاورزی استان به کشت جو اختصاص دارد. از این میزان ۳۱۰۰۰ هکتار به صورت دیم و ۴۰۰۰ هکتار اختصاص به جو آبی دارد. متوسط عملکرد جو آبی استان حدود ۳ تن و تولید کل آن ۱۱۹۲۴ تن و تولید کل جو دیم ۲۹۳۳۴ تن می‌باشد.
با توجه به این که این استان یکی از قطب‌های دامداری کشور محسوب می‌گردد جهت تأمین مواد غذایی مورد نیاز بیش از دو میلیون و پانصد هزار رأس دام به خصوص گاوهای شیری، گوساله‌های پرواری و گوسفندان گیاه جو به مقدار زیاد مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ و در این استان به دلیل وجود دام زیاد و نیز فقر مراتع، افزایش تولید علوفه به خصوص جو و یونجه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و می‌تواند کمک بزرگی به دامداران نماید (پناهی ۱۳۶۷).
۱-۷- اهمیت اقتصادی:
جو چهارمین محصول غله مهم دنیا بعد از گندم، برنج و ذرت می‌باشد. سطح زیر کشت در دنیا در سال ۱۳۸۲ در حدود ۷۰ میلیون هکتار بوده که تولیدی برابر ۱۶۰ میلیون تن داشته است. بیشترین مصرف جو به عنوان غذا مربوط به مناطقی است که سایر غلات به خاطر محدودیت ارتفاع از سطح دریا و بارندگی کم و شوری خاک به خوبی رشد نمی‌کنند (راسماسون ۱۹۸۵). جو به عنوان غذای حیوانات در صنایع مالت سازی و نیز در تغذیه انسان به کار می‌رود (بهنیا ۱۳۷۳). جو به عنوان علوفه نقش عمده‌ای در جیره غذایی پر انرژی و با پروتئین بالا برای بسیاری از دام‌ها دارد مریستم زایشی غلات قبل از به ساقه رفتن در زیر خاک قرار دارد؛ بنابراین امکان رشد رویشی مجدد مطلوب آن‌ها پس از برداشت علوفه سبز نه تنها عملکرد دانه را کاهش نمی‌دهد بلکه گاهی مواقع باعث افزایش عملکرد دانه می‌شود. به علاوه این گیاه به علت سهولت در کاشت، قابلیت تطابق در شرایط محیطی مختلف، امکان کاشت در پاییز، برداشت و چرای علوفه در مواقعی که کمبود علوفه وجود دارد بعضاً خوش‌خوراکی علوفه جو حائز اهمیت است (اکبر نیا ۱۳۷۰). در بررسی‌های انجام شده بر روی ۳۰۰ رقم جو در سال زراعی ۱۳۶۱-۱۳۶۰ ارقام جو از نظر وضعیت رسیدن به پنج دسته:
۱- خیلی زود رس که تاریخ رسیدن آن از اول تا چهارم اردیبهشت ماه بود.
۲- زود رس که تاریخ رسیدن آن از ۹-۵ اردیبهشت ماه بود.
۳- متوسط که تاریخ رسیدن آن از ۱۹-۱۰ اردیبهشت ماه بود.
۴- دیر رس که تاریخ آن از ۳۰-۲۴ اردیبهشت ماه بود.
۵- خیلی دیر رس که تاریخ رسیدن آن ۳۰-۲۵ اردیبهشت ماه بود (پناهی کرد لاغری ۱۳۶۱).
جو در صنایع تخمیری و سایر فرآورده‌ای مالت در اروپا، کانادا و آمریکا مصرف زیادی دارد. تولید مالت به عنوان یکی از مصارف اصلی در آمریکا، (%۵) تولید سالانه و کانادا (%۵-%۱۰) تولید سالانه مطرح می‌باشد (بهنیا ۱۳۷۳).
۱-۸- گیاه‌شناسی جو:
جو گیاهی خودگشن است؛ و دگرگونی در آن نادر است گل آذین جو به صورت سنبله است. بر روی محور سنبله و در محل گره‌ها سه سنبلچه وجود دارد هر سنبلچه از یک گل که مستقیماً بر روی گره اتصال دارد تشکیل می‌شود بر روی هر بند ۳ گل و در دو طرف سنبله ۶ گل وجود دارد در برخی از انواع جو هر شش گل تبدیل به دانه می‌شود و سنبله ۶ ردیف می‌شود. در بعضی دیگر فقط گل میانی هر بند به دانه تبدیل می‌شود و سنبلچه های با دو ردیف دانه بر روز محور سنبله جو بین ۱۵-۷ سانتی‌متر است (بهنیا ۱۳۷۳). حداکثر رشد دانه از ۹/تا ۲/۲ میلی‌گرم در روی می‌باشد سرعت رشد دانه اغلب با طول دوره پر شدن دانه رابطه معکوس دارد (راسماسون ۱۹۸۵). دانه جو به صورت گندمه است و در بیشتر ارقام همراه با پوشینگ لما و پالئا می‌باشد (بهنیا ۱۳۷۳).
۱-۸-۱- مورفولوژی و آناتومی جو:
درک مورفولوژی و آناتومی گیاه دارای اهمیت می‌باشد؛ زیرا این خصائص ممکن است با عملکرد زراعی از راه‌های زیادی ارتباط داشته باشند. برای مثال، طول و ضخامت ساقه (مقاومت به خوابیدگی)، اجزای عملکرد، واکنش به بیماری‌های مختلف، فتوسنتز، زمان و نیاز آبی، کاربرد کود و حشره کش و تأثیرپذیری از تنش‌های محیطی نظیر خشکی، کمبودهای مواد غذایی و سمیت یون‌ها همگی به نحوی در ارتباط با آناتومی و مورفولوژی گیاه می‌باشد و تمامی این ویژگی‌ها تولید گیاه را متأثر می کند. ویژگی‌های جو زراعی توسط (آبرگ و ویبه ۱۹۴۶) و (ویبه و رید ۱۹۶۱) بیان شده است و شامل قسمت‌های زیر می‌باشد:
ریشه‌ها، شامل ریشه‌های بذری و ریشه‌های نابجا است.
ساقه، استوانه‌ای و در میان گره‌ها توخالی بوده و از ۵ تا ۷ گره سخت تشکیل شده است.
برگ‌ها که به طور متناوب در جهات مختلف ساقه آرایش یافته و از گره‌ها به وجود می‌آیند.
سنبله، در انتهای ساقه قرار دارد و شامل گلهائی است که سنبلچه های تک گل آرایش یافته‌اند و هر کدام شامل دو پوشینه و گلچه می‌باشند و به صورت سه تائی بر روی گره های محور سنبله پهن به صورت متناوب قرار گرفته‌اند. در ارقام دو ردیفه دو سنبله جانبی عقیم می‌باشد.
گلچه، شامل پوشینه و پوشینک هست که قسمت‌های نر و ماده گل را می‌پوشاند.
دانه که شامل گندمه (کاریوپس) در جوهای لخت بوده ولی در جوهای پوشش دار شامل پوشینه، پوشینک و محور سنبلچه که به گندمه می‌چسبد.
۱-۸-۲- سیستم ریشه:
ریشه جو توسعه کمتری نسبت به سایر غلات ریز دارند. مقدار کل ریشه در جو ۷/۸ درصد کل گیاه می‌باشد بیشترین میزان ریشه جو در لایه سطحی خاک (۲۵-۰) سانتیمتری سطح خاک گسترش یافته و در مقایسه با غلات قدرت ضعیف‌تری برای حل نمودن مواد غذایی خاک دارند (نور محمدی ۱۳۸۰).
۱-۸-۳- ساقه:
ساقه جو ماشورهای و شامل گره و میان گره است و طول میان گره‌ها از پایین به طرف انتهای ساقه افزایش می‌یابد طول کل ساقه در اکثر ارقام جو ۱۵۰-۱۲۰ سانتی‌متر می‌باشد ساقه بعضی از ارقام جو نیز به لحاظ دارا بودن رنگ آنتوسیانین به رنگ ارغوانی می‌باشد. (نور محمدی ۱۳۸۰). تعداد ساقه‌های هر گیاه به واسطه تراکم کشت و ژنتیک رقم و به همان نسبت از عوامل محیطی متأثر می‌شود. در تراکم‌های عادی، یک گیاه معمولاً از یک تا شش ساقه تولید می‌کند ولی در تراکم‌های کم و شرایط مطلوب ممکن است تا چندین برابر مقدار فوق را نیز تولید نماید (بتنجر ۱۹۷۷ و جونز ۱۹۷۷).
قسمتی از شاخه که شامل منطقه بالای پدانکل تا شروع سنبله است بنام گردن خوانده می‌شود. گردن معمولاً راست بوده و به تدریج خم می‌شود ولی در تعدادی از جوها به شکل مارپیچ دیده می‌شود. فاصله بین گوشواره‌های برگ پرچم تا ناحیه زیر سنبله در بین پنجه‌های یک گیاه به شدت دارای اندازه‌های مختلفی بوده و توسط عوامل محیطی تحت تأثیر قرار می‌گیرد. منطقه حد فاصل ساقه و محور سنبله با ساختاری بنام یقه مشخص می‌شود و در انواع جوها، ۴ نوع یقه تشخیص داده شده است (ویبه ورید ۱۹۶۷) در بررسی‌های انجام شده بر روی ۳۰۰ رقم جو دیم در سال زراعی ۱۳۶۱-۱۳۶۰ ارقام جو از نظر وضعیت ارتفاع به چهار دسته ۱- کوتاه با ارتفاع گیاه ۲۹- ۲۰ سانتیمتر ۲- متوسط با ارتفاع گیاه ۳۹-۳۰ سانتیمتر ۳- بلند و با ارتفاع ۴۹-۴۰ سانتیمتر ۴- خیلی بلند با ارتفاع ۶۰-۵۰ سانتیمتر تقسیم شدند (پناهی کرد لاغری ۱۳۶۱).
۱-۸-۴- برگ:
هر برگ شامل غلاف، زبانک، گوشوارک و پهنک می‌باشد. غلاف برگ در محل گره به ساقه چسبیده است. در ساقه رشد یافته پایین‌ترین نقطه برگ به گره متورم مرتبط بوده و اغلب بنام برآمدگی یابند نامیده می‌شود (بتنجر ۱۹۷۷ و گالادر و اسکات ۱۹۷۶).
برگ‌های جو باریک و بی رنگ سبز روشن و دارای انتهای گرد (مدور) است از محل هر گره ساقه یک برگ خارج شده و نیام هر برگ قسمتی از ساقه را در بر می‌گیرد (خدابنده ۱۳۸۰). همچنین غلاف برگ در جو معمولاً فاقد کرک می‌باشد برگ‌های جو دو پر معمولاً باریک‌تر از جو شش پر می‌باشد.
در بیشتر جوهای غلاف لخت می‌باشد ولی در معدود روی غلاف کرک‌های ریزی وجود دارد که مخصوصاً در غلاف‌های پایینی بیشتر است (رید ۱۹۸۵ و ویبه ورید ۱۹۶۱).
قدرت تولید جو در ارقامی که دارای برگ‌های باریک و مورب هستند بیشتر از ارقامی است که در آن‌ها برگ پهن ولی خوابیده هستند. برگ‌های مورب و مستقیم اجازه می‌دهند که نور به بخش‌های پایینی گیاه برسد در نتیجه این ارقام سطح جذب مواد غذایی به مقدار بسیار زیادی افزایش می‌یابد در جو دو برگ انتهایی اهمیت زیادی در ذخیره مواد غذایی در دانه دارند در صورتی که فعالیت این برگ‌ها در اثر بیماری متوقف گردد تولید جو به میزان ۲۵% کاهش خواهد یافت (نور محمدی ۱۳۸۰).
پهنک به صورت نوارهای دو سر باریک بوده و نوک آن به تدریج تیز می‌گردد. دارای یک رگبرگ میانی برجسته است که حدود ۱۵ تا ۱۲ رگبرگ جانبی کمتر توسعه یافته به صورت موازی طرفین آن قرار می‌گیرند (ویبه ورید ۱۹۶۱ و رید ۱۹۸۵). انتهای ترین پهنک برگ پرچم خوانده می‌شود که غیر از برگ گیاهچه اغلب کوچکترین پهنک می‌باشد به عنوان یک نظریه، جوهای دو ردیفه برگ‌های باریک تراز جوهای شش ردیفه دارند. اندازه برگ عمدتاً به وسیله محیط، مخصوصاً طول روز متأثر می‌شود (ون ویت استین و کونولنز ۱۹۸۱). زبانک و گوشوارک در بیشتر جوها یکسان است. گوشوارک شامل دو ضمیمه چنگال مانند است که ساقه را در محل اتصال غلاف و پهنک در بر می‌گیرد. این گوشوارک ها نوعاً در جو بزرگ‌تر از گندم و چاوردار می‌باشد که خصوصیتی است که این گیاهان را در مرحله گیاهچه قابل تشخیص می‌سازد. زبانک نیز زائد ایست که در محل اتصال پهنک و غلاف برگ دیده می‌شود. فرمهائی از جو جهش یافته دیده شده‌اند که فاقد زبانک و گوشوارک بوده‌اند (رید ۱۹۸۵).
۱-۸-۵- سنبله:
گل آذین جو سنبله می‌باشد. در مرحله سکون پلومول جنین تنها از کلئوپتیل و برگ اولیه، بافت آغازین برگ‌های سوم و چهارم، آپکس ساقه و یک پنجه در محور کلئوپتیل و برگ اولیه تشکیل شده است. به مرور زمان، برگ دوم کاملاً توسعه یافته و تقریباً تمامی برگ‌ها و بافت آغازین برگ‌ها ظاهر می‌شوند و آپکس ساقه برای آماده شده به متمایز سنبله، شروع به طویل شدن می کند. اولین مرحله مشخص در تمایز سنبله که بافت آغازین گل نیز می‌تواند خوانده شود، ظهور برجستگی‌های دوبل می‌باشد (کربی ۱۹۸۱ و بنیت و فینچ ۱۹۷۳). در این مرحله با آغازش گل‌ها، بافت آغازین سنبلچه ها می‌تواند دیده شود. یک سنبلچه در ناحیه بلافاصله بالای هر برجستگی دوبل، به سه برآمدگی مجزا تمایز می‌یابد. برآمدگی میانی، سنبلچه میانی را تشکیل داده و دو برآمدگی جانبی تبدیل به سنبلچه های جانبی می‌شوند (کربی ۱۹۸۱).
۱-۸-۶- گلچه:
اولین ساختاری که در گل تمایز می‌یابد، پوشینه می‌باشد؛ و سپس جزء دیگر یعنی پوشینک تمایز می‌یابد. بلافاصله سه برآمدگی نوک دار بر روی مریستم بالای پوشینه ظاهر می‌شوند که بافت آغازین پرچم‌ها می‌باشند. مادگی از قسمتی از مریستم که بین دو پرچم قرار گرفته است، تشکیل می‌شود ولی مادگی خیلی بعد از پرچم تمایز می‌یابد؛ و سپس تخمدان تمایز می‌یابد لوله گرده قبل از کلاله تشکیل می‌شود. نمو ریشک به صورت رشد خارجی از قسمت انتهای پوشینه انجام می‌گیرد. ریشک ها و پرچم‌ها نسبتاً سریع رشد کرده و از اولین ساختارهائی هستند که به وضوح دیده می‌شوند (کربی ۱۹۸۱). پوشینه و پوشینک تا زمانی که آخرین میان گره ساقه شروع به طویل شدن ننموده است، کوتاه باقی‌مانده و زمانی که طویل شوند پرچم‌ها و مادگی را در بر خواهند گرفت (رید ۱۹۸۵).
۱-۸-۷- ریشک:
ارقام جو ممکن است ریشک دار یا بودن ریشک باشد که نوع ریشک دار متداول‌ترین نوع آن می‌باشد ریشکها ممکن است خشن و دانه‌دار باشد نقش ریشک در جو همانند گندم است لیکن چون در جو ریشک طویل‌ترند تأثیرش بر عملکرد مجموعاً بیش از ریشکهای گندم است (نور محمدی ۱۳۷۶).
۱-۸-۸- دانه:
تعداد دانه در هر سنبله از ۶۰-۲۵ عدد در جوهای شش ردیف و از ۳۰-۲۵ عدد در جوهای دو ردیفه متفاوت است دانه جو گندمه می‌باشد. دانه جو در بیشتر ارقام خود همراه با پوشینک ها می‌باشد و فقط در تعداد کمی از واریته ها دانه در هنگام خرمن‌کوبی از داخل آن‌ها بیرون می‌آید. ارقام اخیر را جوهای لخت با برهنه می‌گویند دانه‌های جو به طول ۱۲-۸ میلی‌متر و ضخامت ۴/۵-۲ بوده وزن دانه جو بین ۵۸-۲۳ میلی‌گرم می‌باشد و رنگ آن در اکثر ارقام زراعی سفید یا آبی رنگ است (نور محمدی ۱۳۷۶). در بررسی‌های انجام شده بر روی ۳۰۰ رقم جو دیم در سال زراعی ۱۳۶۱-۱۳۶۰ ارقام جو از نظر وضعیت خوشه و تعداد دانه در خوشه به پنج دسته: (۶۶) عدد، خیلی خوب – (۶۵-۵۰) عدد، خوب – (۴۹-۳۴) عدد، متوسط- (۳۳-۲۴) عدد، ضعیف و (۲۳-۱۴) عدد، خیلی ضعیف (پناهی کرد لاغری ۱۳۶۱). مطابق بررسی‌های انجام گرفته توسط بوسینگالت و خان در سال ۱۹۰۰ درصد مواد تشکیل دهنده دانه و کاه به شرح ذیل می‌باشند (خدابنده ۱۳۶۹).

در پاسخ باید گفت، اگرچه در عالم ثبوت، فرض این نوع غلوّ امکان دارد، با تصور درجه و محدوده خاصی برای فضائل اهل بیت‰، اگر صفت و فضیلتی به آنان نسبت داده شود که از درجه و فضیلت مفروض آنان بالاتر باشد، در این صورت مصداق غلوّ در فضائل خواهد بود؛ اما این نوع غلوّ تنها در عالم ثبوت امکان دارد و قابل اثبات نیست، چرا که هیچ کس نمیتواند، حد و اندازه معینی برای فضائل و مناقب اهل بیت‰ تعریف کند و بیش از آن را غلوّ و کمتر از آن را جائز بداند. بنابراین روایاتی که در فضائل و مناقب اهل بیت‰ وارد شده است اگر مربوط به صفات و فضائل غیرمخصوص به خداوند باشد و اموری باشد که آنان عادتاً میتوانند، آنها را دارا باشند، یا اطمینان به صدور و درستی مفاد آن پیدا میکنیم و یا در صورت ردّ، داخل در عموم کذب و جعل خواهد بود و نمیتواند مصداق غلوّ باشد.

۲ / ۲
ملاکها
۲ ـ ۲ ـ ۱٫ قرآنی
۲ ـ ۲ ـ ۱ ـ ۱٫ انتساب ربوبیت و الوهیت به غیرخدا
این انتساب میتواند هم به صورت نفی ربوبیت الهی و پرستش غیرخدا باشد مانند، بتپرستی، جن پرستی و پرستش ملائکه و هم در قالب شریک قرار دادن برای خداوند در ربوبیت و الوهیت مثل قول به تثلیث و پنداشتن پسر برای خداوند، آیات بسیاری به این مسئله اشاره دارند که برخی از آنها را از باب نمونه ذکر میکنیم:
} Ÿ@÷dr’¯»tƒ É=»tGÅ۶ø۹$# Ÿw (#qè=øós? ’Îû öNà۶ÏZƒÏŠ Ÿwur (#qä۹qà)s? ’n?tã «!$# žwÎ) ¨,ysø۹$# ۴ $yJ¯RÎ) ßxŠÅ¡yJø۹$# Ó|¤ŠÏã ßûøó$# zNtƒótB Ú^qޙu‘ «!$# ÿ¼çmçFyJÎ=Ÿ۲ur !$yg9s)ø۹r& 4’n<Î) zNtƒótB Óyrâ‘ur çm÷ZÏiB ( (#qãZÏB$t«sù «!$$Î/ ¾Ï&Î#ߙâ‘ur ( Ÿwur (#qä۹qà)s? îpsW»n=rO 4 (#qßgtFR$# #ZŽöyz öNà۶©۹ ۴ $yJ¯RÎ) ª!$# ×m»s9Î) ӉÏmºur ( ÿ¼çmoY»ysö۷ߙ br& šcqä۳tƒ ¼ã&s! Ó$s!ur ¢ ¼ã&©! $tB ’Îû ÏNºuq»yJ¡¡۹$# $tBur ’Îû ÇÚö‘F{$# 3 4’s"x.ur «!$$Î/ WxŠÅ۲ur {^[335].
} ô‰s)s9 txÿŸ۲ šúïÏ%©!$# (#þqä۹$s% žcÎ) ©!$# uqèd ßxŠÅ¡yJø۹$# ßûøó$# zOtƒótB ( tA$s%ur ßxŠÅ¡yJø۹$# ûÓÍ_t7»tƒ Ÿ@ƒÏäÂuŽó Î) (#r߉ç۶ôã$# ©!$# ’În1u‘ öNà۶­/u‘ur ( ¼çm¯RÎ) `tB õ۸Ύô³ç„ «!$$Î/ ô‰s)sù tP§ym ª!$# Ïmø‹n=tã sp¨Yyfø۹$# çm1urù’tBur â‘$¨Y9$# ( $tBur šúüÏJÎ=»©à=Ï۹ ô`ÏB 9‘$|ÁRr& {^[336].
} ‚WWè óØS{W£SÚK<†WTÿ ÜKV… N…èS¡YPVWTŽ WàVÑMXù;HTTVÕWÙ<Ö@… WÝGTTTQY~Y‰QWÞÖ@…Wè %†[TŠ†TWTŠ`¤VK… ØS{S£SÚ<K†WTÿVK… X£pTÉRÑ<Ö@†YŠ WŸ`ÅWTŠ <¢XM… ØSßKV… WÜéSÙYÕó©QSÚ {^[۳۳۷].
} `ÔSTÎ WÔTT`åKV†;HTWTÿ gˆHTTWY|<Ö@… ‚W N…éSTÕpTçÅWTŽ Á óØS|YÞTÿY  W¤`kWTçÆ JXÌW™<Ö@… ‚WWè vN…éSÅY‰QWWTŽ ƒò:…ƒé`åVK… xzóéWTÎ `ŸTWTÎ N…éPRÕW¶ ÝYÚ SÔ`‰TWTÎ N…éPRÕfTT¶VK…Wè …_¤kY‘W{ N…éPRÕfTT¶Wè ÝWÆ Yò:…ƒéWª XÔ~XUf‰T©Ö@… {^[۳۳۸].
} ÏMs9$s%ur ߊqßgu‹ø۹$# í÷ƒt“ãã ßûøó$# «!$# ÏMs9$s%ur “t»|Á¨Y9$# ßxŠÅ¡yJø۹$# ÚÆö/$# «!$# ( šÏ۹ºsŒ Oßgä۹öqs% óOÎgÏdºuqøùr’Î/ ( šcqä«Îg»ŸÒムtAöqs% tûïÏ%©!$# (#rãxÿŸ۲ `ÏB ã@ö۶s% 4 ÞOßgn=tG»s% ª!$# ۴ ۴’¯Tr& šcqà۶sù÷sム{<sup>[۳۳۹]</sup>.<br />} †WÚ W܆VÒ £W­W‰YÖ ÜKV… SãW~YTpŽëSTÿ JðS/@… ðˆHTWTYÑ<Ö@… WØ<ÑS™<Ö@…Wè WáQWéST‰SQTÞÖ@…Wè QWØR’ WÓéSÍWTÿ X§†UfTTTTÞÕYÖ N…éSßéRÒ …_ †fTTTTTT‰YÆ øYPÖ ÝYÚ XÜèS  JðY/@… ÝYÑHTVÖWè N…éSßéRÒ WÝGTTgTQT~YÞHTTQWTŠW¤ †WÙYŠ `ySÞRÒ WÜéSÙPYÕWÅSTŽ ðˆHTWTYÑ<Ö@… †WÙYTŠWè `ySÞRÒ WÜéSªS¤`ŸWTŽ {^[۳۴۰].
} W×óéTWTÿWè `ySåS£S­mïm`𚠆_Å~Yîðr QWØR’ SÓéSÍWTÿ YàVÑMXù;HTTVÕWÙ<ÕYTÖ Yò:‚WSë;HTTWåVK… óØS{†QWTÿXM… N…éST߆W{ WÜèSŸST‰`ÅWTÿ {<sup>[۳۴۱]</sup>.<br />و آیات بسیار دیگری که دلالت دارند بر اینکه، انتساب ربوبیت به غیرخداوند چه به صراحت و چه بهگونهای که به نفی ربوبیت الهی بینجامد، و یا غیر خداوند را، حتی انبیاء و اولیاء را در ربوبیت شریک او قرار دهد، کفر و شرک بوده و صاحبان این عقائد و گفتار مستوجب دوزخ و عذاب الهی هستند. در کنار این آیات، آیات زیادی در قرآن وجود دارد که بر عبودیت انبیاء و اولیاء و ملائکه تأکید دارند و همگی بیانگر این مطلب هستند که بارزترین خصوصیت مقربان الهی، عبودیت محض و خلوص توحید آنان است و هر اندازه که ولی خدا، مقامش بزرگتر و تقرّبش به خداوند بیشتر باشد، عبودیت و بندگی او نیز، فزونتر خواهد بود:<br />} `©۹ y#Å۳YtFó¡o„ ßxŠÅ¡yJø۹$# br& šcqä۳tƒ #Y‰ö۷tã °! Ÿwur èps3Í´¯»n=yJø۹$# tbqç/§s)çRùQ$# 4 …{^[342].
} N…éRֆWTÎWè W¡WPVTŽ@… SÝHTWÙ`šQW£Ö@… %…_ŸVÖWè I&SãWÞHTW™`T‰Sª `ÔWŠ b †W‰YÆ fûéSÚW£<ÑQSÚ {<sup>[۳۴۳]</sup>.<br />} `ŸTWÍVÖWè pŒWÍW‰Wª †WTÞSWÙYÕVÒ †WTßY †W‰YÅYÖ WÜkYÕWªó£SÙ<Ö@… {^[۳۴۴].
۲ ـ ۲ ـ ۱ ـ ۲٫ انتساب صفات اختصاصی الهی به غیر خدا
آیات بسیاری در قرآن وجود دارد که بر اختصاص صفاتی به خداوند دلالت دارد و اینکه تنها اوست که متصف به این صفات میشود، صفاتی چون، علم به غیب، خالقیت، رازقیت، محیی و ممیت بودن، حیات ذاتی و دیگر صفات ذاتی و فعلی خداوند.
نمونهای از آیات:
} SØS|YÖ.V¢ JðS/@… $`ØRÑQSTŠð¤ :‚W WãHTVÖXM… ‚PVMX… W$éTSå SÌYÕHTfTTTTž QXÔS{ wòpøWT® &SâèSŸST‰`Æ@†WTÊ WéSåWè uøVÕWÆ QXÔRÒ wòpøTW® bÔ~Y{Wè {^[۳۴۵].
} JðS/@… SÌYÕHTTTWž PXÔS{ x$òpøW® WéSåWè uøVÕWÆ QXÔS{ xòpøW® bÔ~Y{Wè {^[۳۴۶].
} `ÔSTÎ ÝWÚ ØRÑSTÎS¦ó£WTÿ WÝYQÚ Yò:†WÙUfTT©Ö@… X³`¤KKV‚ô@…Wè ÝQWÚKV… ñÐYÕ`ÙWTÿ WÄ`ÙJð©Ö@… W£HTW±`TŠVK‚ô@…Wè ÝWÚWè S“X£pSTÿ JðøW™<Ö@… WÝYÚ gŒQY~TWÙ<Ö@… S“X£mïm`ñžWè ðŒQY~TWÙ<Ö@… fÛYÚ QXøW™<Ö@… ÝWÚWè S£QYTŠWŸSTÿ &W£`ÚKKV‚ô@… WÜéSTÖéSÍW~W©WTÊ &JðS/@… `ÔSÍWTÊ ð„WTÊKV… WÜéSÍTPVWTŽ {^[۳۴۷].
} JðS/@… ÷Y¡PVÖ@… óØRÑWÍVÕVž JðyR’ óØRÑWTÎW¦W¤ JðyR’ óØS|S~YÙSTÿ JðyR’ $óØRÑg~~mïmñ`š `ÔWå ÝYÚ ØRÑMXú:†W{W£TS® ÝQWÚ ñÔWÅpTÉTWÿ ÝYÚ ØRÑYÖ.V¢ ÝYQÚ &xòpøTW® ISãWÞHTW™óT‰TSª uøVÕHTTTWÅWTŽWè †QWÙWÆ WÜéRÒX£pT­STÿ {^[۳۴۸].
} †WÚWè ÝYÚ xàTQWTŠ:…W  Á X³`¤KKV‚ô@… ‚PVMX… øVÕWÆ JðY/@… †WäSTÎ`¦X¤ ñyVÕ`ÅWTÿWè †WåQW£WÍWpT©SÚ &†WäWÆW óéTWpT©SÚWè QbÔRÒ Á xˆHTWTYÒ xÜkY‰SQÚ {<sup>[۳۴۹]</sup>.<br />} óØVÖWèVK… N…`èW£WTÿ QWÜKV… JðW/@… ñ¸S©`‰TWÿ ðË`¦QX£Ö@… ÝWÙYÖ Sò:†TW­WTÿ S&¤YŸpTÍTWÿWè QWÜMX… Á ðÐYÖ.V¢ xŒHTWTÿ‚KVð xzóéWTÍYPÖ WÜéSÞYÚ`ëSTÿ {<sup>[۳۵۰]</sup>.<br />} S“X£pSTÿ JðøW™<Ö@… WÝYÚ gŒQX~TWÙ<Ö@… S“X£pTSÚWè gŒQX~TWÙ<Ö@… WÝYÚ &JgøW™<Ö@……{<sup>[۳۵۱]</sup>.<br />} ÔSTÎ Jð‚ ñyVÕ`ÅWTÿ ÝWÚ Á g‹.WéðHTÙQW©Ö@… X³`¤KKV‚ô@…Wè ðˆ`~WçÅ<Ö@… ‚PVMX… JðS&/@… †WÚWè WÜèS£SÅpT­WTÿ W܆QWTÿKV… fûéS‘WÅ`‰STÿ {<sup>[۳۵۲]</sup>.<br />} YãPVÕYÖWè ñˆ`~TWTçÆ g‹.WéHTWÙQW©Ö@… X³`¤KKV‚ô@…Wè …{<sup>[۳۵۳]</sup>.<br />} ÔSTÎ :‚PV SÓéSTÎVK… `yRÑVÖ ÷YŸÞYÆ SÝMXú:…W¥Wž JðY/@… :‚WWè SØVÕ`ÆKV… ðˆ`~TWçÅ<Ö@…. …{^[۳۵۴].
در این میان آیات دیگری در قرآن وجود دارد که نشان میدهد، برخی افراد به اذن و عنایت الهی میتوانند به این صفات متصف شوند مثل انتساب، زنده کردن و میراندن و روزی دادن و… به برخی ملائکه و یا انتساب خلقت، زنده کردن، میراندن و شفا دادن به حضرت عیسی† که به اذن خداوند و برای اثبات نبوت او بود و یا علم برخی از پیامبران به غیب، بنابراین آیات حصر دلالت دارد که این صفات اصالتاً و ذاتاً از آن خداست و آیات دیگر نشان میدهد که به اذن و عنایت الهی افراد دیگری میتوانند منتسب به این صفات شوند اما نه به نحو استقلالی، البته میزان، محدوده و نحوه انتساب به خواست خداوند است همچنان که در برخی موارد، انتساب اینگونه امور، از باب سببیّت و وسیله بودن دیگران است، مثل انتساب زنده کردن و میراندن و روزی دادن به برخی ملائکه و یا در برخی موارد به عنوان معجزه پیامبر الهی مطرح شده است، مثل انتساب آفریدن، زنده کردن، میراندن و شفا دادن و… به پیامبران که در واقع محدود به زمان و مکان و عمل خاصی بوده است و گواهی بوده بر صدق ادعای نبوت؛ در مورد علم غیب نیز، علم کسانیکه با عنایت الهی از غیب آگاه میشوند وابسته به خواست و اراده الهی است و هر وقت خداوند اراده کند از آنان سلب میشود و محدوده آگاهی از غیب نیز به خواست و اراده الهی بستگی دارد، در هر حال روشن است که هیچ موجود دیگری را نمیتوان به نحو مطلق و بدون قید و شرط متصف به این صفات کرد.
۲ ـ ۲ ـ ۱ ـ ۳٫ نفی بشریت پیامبران الهی
از برخی آیات برمیآید که، نفی بشر بودن انبیاء الهی یکی از مصادیق غلوّ است و البته به تبع انبیاء‰ در مورد ائمه‰ نیز میتوان گفت که هر سخن و اعتقادی که مستلزم خروج آنان از بشر بودن باشد غلو آمیز است.
} `ÔSTÎ :†WÙPVßXM… h†WTßKV… c£TW­WTŠ `yS|STÕpTT‘QYÚ uvøWšéSTÿ JðøVÖXM… :†WÙPVTßKV… óØRÑSäHTVÖXM… bãHTVÖXM… $cŸYš.Wè ÝWÙVÊ W܆VÒ N…éS–ó£WTÿ ƒò:†WÍYÖ -YãQYTŠW¤ `ÔWÙ`ÅW~<ÕWTÊ ¾„WÙWÆ †_™YÕHTTW² ‚WWè `ÏX£pT­STÿ YáW †W‰YÅYŠ ,-YãYQTŠW¤ …W=ŸWšVK… {.<sup>[۳۵۵]</sup><br />} `ÔSTÎ W܆W™`T‰TSª øQYTŠW¤ `ÔWå ñŒÞRÒ ‚PVMX… …_£W­WTŠ ‚^éSªWQ¤ {^[۳۵۶].
در مجموع با توجه به آیات الهی میتوان گفت که در قرآن کریم غلو همزاد و همراه کفر و شرک است و غالیان کسانی هستند که اعتقاد و سخنشان در مورد دیگران به نفی ربوبیت الهی میانجامد و نفی عبودیت و بندگی دیگران را در پی دارد، در قرآن بالاترین فضیلت پیامبران و اولیاء الله، عبودیت و خاکساری در برابر حضرت حق و به کمال رساندن بندگی و اطاعت اوست، آری همچنانکه نباید فضایل و مقامات اولیای الهی را انکار کرد، در عین حال، همواره باید متذکر شد که آنان هرچه دارند، از خدا دارند، در بحث بعدی روشن خواهد شد که اهل بیت‰ نیز بر طبق تعالیم قرآن کریم تأکید و اصرار نمودهاند که در توصیف ایشان نباید به ربوبیت و اولوهیت الهی خدشهای وارد شود (با انکار یا با شریک قرار دادن) و عبودیت و بندگی آنان نیز نباید به فراموش سپرده شود.
۲ ـ ۲ ـ ۲٫ حدیثی
اهل بیت‰ به عنوان کسانیکه در معرض غلوِ غالیان قرار داشتند، خود پیشقدم مبارزه با غالیان شدند و در خط مقدم جبهه مقابله با غالیان قرار گرفتند، و بهگونههای مختلف درصدد روشنگری افکار عمومی و جلوگیری از انحراف مردم برآمدند و از گسترش و نفوذ غالیان و اندیشه های آنان در جامعه جلوگیری نمودند، در این میان، اولین کسیکه پیشبینی ظهور و بروز غالیان را نمود، وجود گرامی پیامبر اسلام… بود:
رسول الله…: «لا ترفعونی فوق حقی فانّ الله تعالی اتخذنی عبداً قبل أن یتخذنی نبیّا»^[۳۵۷]
در این حدیث پیامبر اکرم… بر عبودیت و بندگی خود تأکید نمودهاند تا دیگران فراموش نکنند که پیامبر نیز بندهای از بندگان خداوند است و در توصیف او، حقیقت عبودیت و بندگی او را از یاد نبرند. و در جایی دیگر با تشبیه امام علی† به حضرت عیسی† از ظهور غلوکنندگان درباره امیرالمؤمنین† خبر دادند:
«یا علی مثلک فی هذه الامه کمثل عیسی بن مریم. احبّه قوم فأفرطوا فیه وابغضه قوم فأفرطوا فیه».^[۳۵۸]
و پس از ایشان نیز امیرالمؤمنین† برائت خود را از غالیانِ در حقش بیان فرمود:
«اللهم إنی بریء من الغلاه کبراءه عیسی بن مریم من النصاری…»^[۳۵۹]
هر دو متن از شباهت غلوکنندگان در مورد حضرت عیسی† و امام علی† خبر میدهد و البته غالیان در حق حضرت عیسی† او را به مقام الوهیت و ربوبیت میرساندند. در روایتی امام صادق† پس از برشمردن اسامی برخی از غالیان، با تقسیم غالیان در حق اهل بیت‰ به دو گروه به ریشه ها و دلایل غلو آنان اشاره نمودهاند:
«… انّا لا نخلو من کذّاب یکذب علینا او عاجز الرأی کفانا الله مؤنه کل کذاب واذاقهم حرّ الحدید.»^[۳۶۰]
طبق این حدیث، گروهی از غالیان انسانهایی دروغگو، شیاد و فاسد بودند که از این طریق دنبال منافع دیگری بودند، در واقع آنان دشنمان اهل بیت‰ بودند که با تظاهر به دوستی اهل بیت‰ درصدد رسیدن به خواسته های شیطانی خود بودند و گروه دیگر دوستدارانی ضعیف العقل بودند، که ظرف ذهنی آنان، تحمل درک فضائل و مقامات اهل بیت‰ را نداشت، بنابراین از دروغگویان و فرصتطلبان پیروی میکردند و به غلو درباره اهل بیت‰ پرداخته، آنان را به ربوبیت و امور دیگر منتسب میکردند.
در اینجا با بررسی روایات و دستهبندی آنها تلاش خواهیم کرد تا ملاکها و معیارهای غلو را از دیدگاه اهل بیت‰ استخراج کنیم. اگر در مواردی، مسأله مورد تشکیک قرار گرفته باشد و نیاز به بررسی سندی احساس شود به این کار مبادرت خواهد شد.
۲ ـ ۲ ـ ۲ ـ ۱٫ انتساب ربوبیت و الوهیت به اهل بیت‰
بیشترین روایات اهل بیت‰ در مقابله با غالیان در این مورد نقل شده است و گروه های مشهور غالیان، محوریترین و فاسدترین اعتقادی که داشتند، انتساب ربوبیت و الوهیت به اهل بیت‰ بوده است، اهل بیت‰ ضمن لعن و طرد غالیان، انتساب ربوبیت و الوهیت به غیرخدا را، مصداق کفر و شرک برشمرده و ادعای ربوبیت بندگان خدا را به عنوان کوچک جلوه دادن عظمت الهی تعبیر نمودهاند (یصغرون عظمه الله ویدعون الربوبیّه لعباد الله)، آری آنانکه بالاترین قلههای عبودیت و بندگی را فتح کرده و در زیباترین کرانههای بندگی از تماشای عظمت الهی مدهوش بودند، از چنین نسبتهایی که غالیان به آنان میدادند، به شدت منزجر و برآشفته میشدند و با تندترین کلمات با آن برخورد مینمودند، به برخی از روایات به عنوان نمونه اشاره میکنیم:
فضیل بن یسار: قال الصادق†:

گروه‌ها و طبقات مختلف از یک جامعه بزرگ دلیلی برای نسبیت ارزش‌ها می‌ داند. استدلال مکی

عبارت است از اینکه تفاوت‌ها و اختلافات احکام اخلاقی موجود در جوامع مختلف به نظر می آید
عینی بودن ارزش‌های اخلاقی را نا موجه می‌سازد. البته اختلافات علمی ناشی از استنتاجات عقلانی ‌اند که بر قرائن ناکافی مبتنی می‌باشند ولی اختلافات اخلاقی را نمی‌توان بدین روش توجیه کرد. وی استدلال می کند که با وجود اختلاف شدید در دیدگاه‏های اخلاقی نمی تواند اعتقاد داشت که احکامِ اخلاقیِ آدمیان پاسخی به حقایق اخلاقی عینی هستند . زیرا اختلافِ نظر، با وجود داشتن امری حقیقی کاملاً سازگار است تا اینکه فرض کنیم نظام‏های اخلاقی بیانگر مشاهدات در باب ارزش‏های عینی‏اند.« اختلافهای واقعی دردستورالعملها و نظامهای اخلاقی به راحتی تبیین می شوند با این فرض که آنها شیوه های زندگی را منعکس می کنند نه با این فرض که آنها ادراکات و مشاهدات ارزشهای عینی را بیان می کنند ، ادراکاتی که اکثرآنها بطور جدی ناکافی و بسیار بد جلوه داده می شوند.»^[۸۳]

 

1. 1. ۱-۷ استدلال از راه عجیب بودن یا غرابت :

 

مکی دو ادعا مفهومی و وجود شناختی درباره مفاهیم اخلاقی دارد . بنابر ادعای مفهومی مکی، مفهوم حقیقت اخلاقی ، مفهوم حقیقی واقعا توصیفی است و یا اینکه مفهوم خصوصیات اخلاقی ، مفهوم کیفیت واقعا توصیفی است. مکی در ادعای وجود شناختی اش می گوید خصوصیات یا حقایق اخلاقی واقعا توصیفی وجود ندارد در نتیجه چیزی در جهان وجود ندارد که به مقاهیم اخلاقی ما پاسخ گوید نه حقایق و نه خصوصیاتی که احکام اخلاقی را صادق می گراند پس احکام اخلاقی ما تماماً کاذب اند.« بنابراین بنابر ادعای مفهومی یا دلالت شناسانه گزاره های اخلاقی شرایط صدق دارند یعنی شرایط صدق که کسب آنها مستلزم وجود خارجی و حقایق صریحا توصیفی است.همچنین احکام اخلاقی بیانگر باورها هستند که صدقشان مستلزم وجودی عینی و حقایق صریحا توصیفی است ولی براساس ادعای وجود شناختی حقایق مطلقا توصیفی و عینی وجود ندارد. بنابر این تئوری خطا دیدگاهی شناخت- گرایانه از اخلاق است اما به علت ادعای وجود شناختی اش روایتی از واقع گرایی اخلاقی نیست .»^[۸۴]
مکی می گوید اگر ارزش ها عینی باشند مستلزم این است که قائل به وجود حقایق عجیب اخلاقی شده ایم .به عبارت دیگر عینی بودن ارزش‌ها مستلزم غرابت ما بعد الطبیعی و هم غرابت معرفتی حقایق اخلاقی خواهد بود. غرابت ما بعد الطبیعی به این معنی است که از نظر مابعدالطبیعی شاهد موجوداتی با کیفیات و یا روابطی باشیم که بسیار عجیب و کاملاً از هر امر دیگری متفاوتند که تاکنون دیده ایم. غرابت معرفتی هم یعنی موجوداتی با کیفیات یا روابط نامأنوسی را باید بپذیریم که با قوای ادراکی معمولی نمی توان آنها را شناخت . بنابراین اگر ارزشهاى عینى وجود داشته باشند ، بى‏شک پدیده‏ها یا کیفیات یا نسبتهایى بسیار عجیب و غریب و کاملاً متفاوت از هر چیز دیگرى در عالم پیرامون هستند و اگر از آنها آگاه هستیم این آگاهى محصول نوع خاص و غریبى از قوه ادراک یا شهود اخلاقى است که مغایر با شیوه‏هاى عادى و متعارف ما برای هر شناخت دیگر است. بنابراین خصوصیات اخلاقی در صورتی که در عالم پیرامون وجود داشته باشند خصوصیاتی عجیب و غریب هستند که با ادراک معمولی قابل شناخت نیستند پس برای تبیین آنها انسان نیازمند قوه یی عجیب است و چون ما (مانند شهود گرایان) چنین قوه عجیبی نداریم ذهن ما بطور نظام مند در کسب معرفت اخلاقی خطا می کند.
پس اگر حقایق اخلاقی وجود دارند باید دو ویژگی داشته باشند : الف- آن‏ها باید عارضِ بر اوصافِ طبیعی شده باشند به گونه‏ای که آمدن اوصاف طبیعی، باعث آمدن اوصافِ اخلاقی باشد. و ب - آن اوصاف باید چنان باشند که صدقِ یک گزاره اخلاقی از صدقِ گزاره‏ (های) طبیعت گرایانه ایجاب نشده باشد زیرا واژگان اخلاقی قابل تحویل به واژگانِ طبیعی نیستند. « اما این دو ویژگی مشکلاتِی دارد یعنی اگر این مکانِ منطقی وجود داشته باشد که یک شی‏ء بتواند تمامِ اوصافِ طبیعی را داشته باشد ولی هنوز اوصاف اخلاقی را نداشته باشد پس دو شی با اوصاف طبیعی مشابه می توانند اوصافِ اخلاقیِ متفاوتی داشته باشند.»^[۸۵]
واقع‏گرا که باید با توسل به ارتباط میانِ حقایق اخلاقی و حقایقِ طبیعی به این اشکال پاسخ دهد به ادعای مکی باید برای تبیین این ارتباط معرفت‏ شناسی عجیبی را طراحی کند.
ولی غیر واقع‏گرا می‏تواند با انکار تمامی اوصافِ اخلاقی عروضِ ظاهریِ اوصافِ اخلاقی بر اوصافِ طبیعی را تفسیر می کند و باورهای اخلاقیِ خود را به عنوانِ واکنشی به جلوه‏های
طبیعی عالم تبیین کند که نسبت به آن‏ها واکنش نشان می‏دهیم.
بنابراین نکته اصلی نظریه مکی این است که درهر صورت ذهن ما به نحو نظام مند خطا می کند پس نمی توانیم معرفت اخلاقی داشته باشیم. وی محتوای معرفت اخلاقی ما را تهی میداند و تصریح می کند تنها راه انکار وجود ارزشهای عینی است.
۸- ظهور برساخت گرایی اخلاقی
نظریه خطای مکی چالش جدی برای واقع گرایان اخلاقی به وجود آورد. زمانی که طبیعت گرایان سعی داشتند که با نشان دادن اینکه خصوصیات اخلاقی می تواند طبیعی باشد از نظریه خطای مکی فرار کنند عده دیگری با ارائه نظریه ای جدید به نام بر ساخت گرائی اخلاقی سعی کردند نشان دهند که خصوصیات اخلاقی اولاً وابسته به آنچه که ما با آن موافقیم یا موافق خواهیم بود می باشند و ثانیاً در نتیجه دلیل آفرین هستند.
اصطلاح بر ساختن در رشته های علمی غیر از فلسفه مانند ریاضیات و فیزیک استفاده میشود و معنای آن بامعنایی که درفلسفه اخلاق ازآن اراده میشود فرق دارد. اونیل میگوید: «استعاره بر ساختن درنوشته های فلسفی و نظری قرن بیستم استفاده ی زیادی داشته است و در درکی حداقلی به این معناست که وجودات و ذرات مرکب هستند به عبارت دیگر آنها از ذوات بنیادی تری تشکیل شده اند .»^[۸۶]
برساخت گرایان دیدگاهشان را فرا اخلاقی می دانند که با روایتهای واقع گرائی اخلاقی توافقی نسبی دارد. بر ساخت گرا هم به اصطلاح شناخت گرا است یعنی معتقدند جملات اخلاقی محتوای توصیفی دارند و بنا بر این به نظر می رسد واقعاً بیان کننده امر واقع باشند. به علاوه برساخت گرایان وجود حقایق اخلاقی را قبول دارند اما براین باور است حقایق(و خصوصیات) اخلاقی مستقل از نگرشها و قرار دادهای انسانی و امثال آن وجود دارند.
برساخت گرایی همچنین با اظهارگرایی توافق دارد که نگرشهای ارزش مدارانه ، اخلاق را پایه گذاری می کنند.ولی برساخت گرایی می گوید گفتمان اخلاقی ما شناختی است درحالیکه ناشناخت گرایان ازجمله اظهارگرایان آن را غیر شناختی می دانند.
برساخت گرایی و تئوری خطا هر دو معتقدند گفتمان اخلاقی ما شناختی اند ولی برساختگرایان ،بر خلاف طرفداران تئوری خطا، می گویند برخی گزاره های اخلاقی صادق اند.
پس برساخت گرایی اخلاقی بر این باور است که گفتمان اخلاقی ما شناختی است و برخی گزاره های اخلاقی صادق اند. همچنین گزاره های اخلاقی به واسطه ی نگرشهای ارزش مدارانه صادق یا کاذب اند.
بنابراین می توان برساخت گرایی را نوعی از ناواقع گرایی دانست اما از آنجائیکه برساخت گرایی با واقع گرایی درباره واقعی بودن حقایق اخلاقی توافق دارند برخی برساخت گرایان ترجیح می دهند از عنوان گمراه کننده ضد واقع گرایی پرهیز کنند.
در فلسفه برای نخستین بار جان رالز فیلسوف امریکایی معاصر فلسفه اخلاق کانت را برساخت گرایانه تفسیر کرد و روش کانت را بر ساخت گرایی اخلاقی نامید.
فصل دوم
فلسفه اخلاق کانت و برساخت گرایی اخلاقی
مقدمه :
پایه گذار فلسفه جدید رنه دکارت^[۸۷] فیلسوف فرانسوی است که میان عین و ذهن تفاوت قائل شد و فاعل شناسا را بیرون از جهان قابل شناسائی قرار داد. دکارت معتقد است که حس و آنچه که در تجارب حسی بدست می آید به تنهائی نمی تواند معرفت بخش باشد. دکارت بر اساس آنچه که به «شک روشمند دکارتی» شناخته شده است تمام آنچه را به آنها باور دارد به طرفی می نهد و تمام آنچه که در ذهن می ماند مورد شک و تأمل قرار می دهد و از آنجا ساختمان معرفت را دوباره می سازد. ازاینجا تعبیر «شک می کنم پس هستم»^[۸۸] بیرون می آید. در هر چیزی که بتوان شک کرد در اینکه من اندیشیده ای هست که می اندیشد نمی توان شک کرد. به همین دلیل دکارت اساس معرفت خود را بر امور پیشین^[۸۹] (متقدم بر تجربه ) یا به تعبیر خودش ایده های روشن و متمایز یا مشخص می گذارد. این ایده ها از جائی گرفته نشده اند و کاملاً درونی اند یعنی امری که کاملاً در نزد خود سوژه یا فاعل شناسا بر قرار است و احتیاجی به عالم تجربه ندارد و قوام بخش معرفت اند. دکارت بی توجه به تجربه نبود و تأکید می کرد که اساساً کار ما باید همین باشد که به ایده های واضح و متمایز برسیم و البته حس به ما کمک می کند. اما آنچه که قوام بخش معرفت در فلسفه دکارت است ایده ها ی واضح و متمایز است.
پس از دکارت فلاسفه به عقل گرا^[۹۰] و تجربه گرا^۲ تقسیم شدند. عقل گرایان بر ذهن تأکید و تصریح کردند تصورات با انسان به دنیا می آیند و کار جهان پیرامون بر انگیختن تصوراتی است که قبلاً در ذهن وجود داشته است.در پاسخ به عقلگرائی دکارتی با تجربه گرائی انگلیسی مواجه می شویم که می گوید اساساً ذهن انسان لوح سفیدی است که توسط عالم پیرامون نوشته می شود و همه ایده ها ی ما ایده های پسینی^۳ (یا پس از تجربه) اند.
بنا بر این بحث میان عقلگرایان و تجربه گرایان از این جا آغاز میشود که اساساً چگونه معرفت به عالم پیرامون پیدا می کنیم و بر اساس چه ملاکهائی معرفت به آن حاصل میشود یعنی چگونه می توان به نحو موجهی ادعا کرد که می دانم. پس محل نزاع به معنای دقیق کلمه بحث بر سر منابع معرفت است که از نظر آنان عقل یا تجربه به تنهایی بود. اما کانت در فلسفه نقادی خود هیچکدام را به تنهایی وافی به مقصود نمی داند.

 

1. 1. فلسفه نقادی کانت :

 

بستر فلسفه نقادی کانت عقل است و این عقل به عقل نظری و عقل عملی تقسیم می شود.کانت هم در نقد عقل محض در پی شناسایی منابع معرفت و حدود و ثغور شناسایی است .
کانت در نقد عقل محض از شرایط و مؤلفه ها ی غیر تجربی سؤال می کند که دخالت تام در تکون معرفت تجربی ما نسبت به عالم پیرامون دارند. کانت با تجربه گرایان موافق است که معرفت با تجربه آغاز می شود زیرا وقتی که حواس ما از اشیاء تأثیر می پذیرد قوه شناسائی به کار می افتد. اما کانت می گوید همه مؤلفه هایی که درتکون معرفت ما نسبت به عالم پیرامون دخالت دارند تجربی نیستند. ” نه تجربه به تنهائی قادر به فراهم آوردن معرفت است ونه عقل. اولی محتوای بدون صورت را فراهم می آورد و دومی صورت بدون محتوا را. در تألیف تجربه و عقل است که حصول معرفت امکان پذیر می شود.”^[۹۱]
۱-۱ نقد عقل محض و شرایط تکون معرفت :
کانت می گوید علم ، معرفتی است که هم اطلاع تازه ای به دست دهد و هم کلی و ضروری باشد و در نتیجه قضایای تحلیلی^[۹۲] که در آنها موضوع شامل محمول است و قضایای تالیفی پسینی که در آنها موضوع شامل محمول نیست بلکه از تجربه گرفته می شود نمی توانند معرفت بخش باشند زیرا قضایای تحلیلی اطلاع تازه ای بدست نمی دهند و قضایای تالیفی پسینی هم از تجربه گرفته شده اند پس کلی و ضروری نیستند. بنابراین قضایای ترکیبی پیشینی چون تالیفی اند اطلاع تازه ای به دست می دهند و از آن جائیکه پیشینی اند دارای ضرورت و کلیت هستند در نتیجه معرفت بخش خواهند بود. ” همه حقایق پیشینی هم ضروری هستند و هم مطلقاً کلی: اینها دو نشانه ای است که به وسیله آنها می توانیم، در میان دعاوی مختلف در خصوص معرفت آنهائی را که ما اگر صادق هستند، صدقشان پیشین است ، تشخیص دهیم زیرا واضح است که تجربه به هیچگاه نمی تواند به چیزی ضرورت یا کلیت مطلق ببخشد.”^[۹۳]
کانت می گوید زمان و مکان که صور پیشینی شهودند و مقولات فاهمه^[۹۴] و من استعلایی^[۹۵] که همگی پیشنی و غیر تجربی اند شروط پیشینی ِ ضروری برای شکل گیری شناخت ما از جهان پیرامون هستند. در صورتی که این شروط وجود نداشته باشند قضایای تالیفی پیشینی (قضایای ریاضیاتی و فیزیکی) روشن نمی شوند و هرگز شناخت از جهان خارج صورت نمی گیرد.کانت
تاکید می کند این شروط همان مفاهیمی اند که انکارشان به شکاکیت می انجامد.
۱ -۱-۱ زمان و مکان :
کانت درحسیات استعلایی مدعی اثبات این است که: « زمان و مکان صورتهای پیشنی شهودند که مکان شرط لازم همه ی شهودهای بیرونی و زمان شرط لازم همه شهود ها ی بیرونی و درونی است. و نیز زمان و مکان شرط لازم و کافی احکام تالیفی و پیشینی اند که می توان در ریاضیات حاصل کرد.»^[۹۶]
به نظر کانت زمان و مکان مفهوم تجربی یا تعقلی نیست بلکه شهودی محض و پیشینی است و تنها از طریق ظرف زمان و مکان می توان به اشیاء جهان پیرامون شناخت حاصل کرد. «زمان صورت«حس درونی»است یعنی صورت همه حالات ذهنی، خواه آنها به یک واقعیت عینی ارجاع شوند یا نشوند. هیچ حالت ذهنی نیست که در درون زمان جای نداشته باشد. مکان « صورت حس بیرونی» است. مکان نظیر زمان ، بخشی از سازمان حساسیت مرا تشکیل می دهند»^[۹۷]
۲-۱-۱- مقولات فاهمه :
کانت میگوید ذهن دارای دو قوه است که معرفت برای انسان تنها از طریق و همکاری آنها میسر میشود یک قوه دریافت ارتسامات^[۹۸] است که آنها تنها از جهان پیرامون و با قوای حسی به ذهن عرضه میشود یعنی داده های حسی تنها با شهود حسی در ذهن قرار میگیرد و قوه دیگر قوه تفکر درباره داده ها به وسیله مفاهیم است. « احساس » قابلیت ذهن در دریافت ارتسامات و«فاهمه» قوه ایجاد تصورات است و همکاری آنها معرفت را حاصل می کند. از نظر کانت
شناخت و معرفت انسان یا بر شهود و یا بر مفهوم استوار است.
از نظر کانت مفاهیم در مقابل شهود قرار دارند: شهود ها مستقیماً به اشیاء مربوط میشوند ولی مفاهیم با واسطه و شهود شخصی است ولی مفاهیم کلی. «فاهمه ما یک قوه شهود نیست بلکه صرفاً قوه ای است که شهود های حاصله را به یکدیگر در یک تجربه متصل میسازد.»^[۹۹]
شهود یک شیء عبارتست از دریافت انطباعات پی درپی و به هم پیوستن امور متکثر که امری ضروری است. شهود حاصل ترکیب کثرت است. با ترکیبی که خود حاصلِ ادراک و باز سازی و بازشناسی است. اگر این ترکیب نباشد خود آگاهی ای درکار نخواهد بود. و بدون این ترکیب هیچ شیئی - شیئی به معنی حاصل ترکیب انطباعات حسی متکثر در زمان- در کار نخواهد بود. مفهوم شیء ضروری و شرط لازم برای انسجام شناخت است اگر مفهوم شی نباشد هیچ تجربه ای در کار نخواهد بود چراکه شیء خودش شرط امکان تجربه است.
این ترکیب که ادراکی است بوسیله ی بازسازی و بازشناسی حاصل شده تعبیری است برای بیان وحدت آگاهی.وحدت آگاهی یک شرط استعلایی است که به ما وحدت استعلایی ادراک نفسانی را میدهد.
۳-۱-۱- وحدت استعلایی ادراک نفسانی:^[۱۰۰]
وحدت آگاهی شرط ضروری تجربه است. به موجب همین وحدت است که امکان پذیرمی شود آن کسی که اکنون در حال فکر کردن است همان کسی باشد که قبلاً فکرمی کرد و پس ازاین فکر خواهد کرد. این وحدت که شرط ضروری و پیشین تجربه است وحدت استعلایی ادراک نفسانی نام دارد. و این بدان معنی است که بگوئیم که وحدت استعلایی ادراک نفسانی شرط
لازم برای ترکیب کثرات و و حدت اشیاء و استفاده ازمفاهیم در صدور احکام است.
حال کانت بر این باور است که تنها دوازده مقوله یعنی مفهوم محض فاهمه وجوددارد و در استنتاج استعلائی سعی دارد ثابت کند استفاده از مقولات شرط لازم برای معرفت است.

۵:

 

Determine EggNumber i

 

 

 

۶:

 

For each Cuckoo i ϵ [۱… N]

 

 

 

۷:

 

for j=1 to EggNumber i

 

 

 

۸:

 

Lay an Egg in ELR and compute its fitness value

 

 

 

۹:

 

if f (EggPsition) < f (Habitat i) Then Habitat i = EggPosition

 

 

 

۱۰:

 

Update ELR based on Equation (5-3)

 

 

 

۱۱:

 

For each Cuckoo i ϵ [۱… N]

 

 

 

۱۲:

 

Apply Equation (5-2)

 

 

 

۱۳:

 

until stopping criterion is met

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل ۵-۱: شبه کد الگوریتم MCOA
۵-۲ الگوریتم پیشنهادی MMCOA جهت بهینه­سازی در محیط­های پویا
در بخش پیش الگوریتم پیشنهادی MCOA تشریح شد که یک الگوریتم بهینه­سازی در محیط­های پیوسته است. هدف نهایی، طراحی یک الگوریتم پیشنهادی برای بهینه­سازی در محیط­های پویا بر اساس الگوریتم پایه­ MCOA می­باشد. با توجه به خواص خاص محیط­های پویا و وجود چالش­های مختلف در آن، باید مکانیزم­ هایی به الگوریتم­های پایه افزوده گردد تا توانایی داشتن کارآیی قابل قبول در بهینه­سازی مسائل پویا وجود داشته باشد. محیط­های پویا­ی مورد نظر در این پایان نامه، محیط­هایی هستند که در آن­ها تعدادی قله وجود دارند و تغییرات در محیط در بازه­های زمانی گسسته اعمال می­گردند. همچنین تغییرات در موقعیت، پهنا و ارتفاع قله­ها ایجاد می­ شود. بنابراین پس از تغییر در محیط امکان تبدیل هر قله به بهینه­ سراسری وجود دارد. در نهایت می­توان به این نتیجه رسید که تمام قله­ها یک بهینه­ بالقوه بوده و الگوریتم باید برای کارآیی بیشتر، آن­ها را تحت نظر داشته و بتواند ردیابی کند. از طرفی یافتن هر چه سریع­تر قله­ها تا قبل از تغییرات بعدی محیطی از دیگر چالش­های در پیش روی این گونه محیط­­هاست. برای رویارویی با این چالش­ها در این جا سعی شده تا از یک الگوریتم چند دسته­ای، مکانیزم ایجاد دسته­­ی آزاد موقع هم­گراشدن دسته­ها، مکانیزم انحصار و نیز مکانیزم افزایش تنوع و به روز رسانی حافظه بهره گرفته شود. در انتها نیز از یک مکانیزم غیرفعال­سازی برای کارآیی بهتر الگوریتم در یافتن بهینه(ها) تا قبل از تغییرات بعدی، استفاده شده است.

الگوریتم MMCOA یک الگوریتم چند-دسته­ای طراحی شده برای بهینه­سازی در محیط­های پویا است که هر یک از دسته­های آن یک دسته از فاخته­ها بوده و با بهره گرفتن از روند MCOA عمل می­ کنند. در ابتدای کار، تنها یک دسته در فضای مسئله وجود دارد. پس از این­­که این دسته هم­گرا شد، دسته­ی دیگری در فضای مسئله بوجود می ­آید و شروع به کار می­ کند. در واقع هنگامی که دسته­ی تازه بوجود آمده به سمت یک قله هم­گرا شد و آن­ را پوشش داد، دسته­ی جدید دیگری بوجود می ­آید. این روند تا جایی که تمام قله­ها تحت پوشش قرار بگیرند ادامه داشته و در نهایت تمام قله­ها تحت پوشش دسته­ها قرار می­گیرند. در این بین تنها یک دسته به صورت آزاد در فضای مسئله به جستجوی قله­ی پوشش نیافته­ی دیگری می ­پردازد.
۵-۲-۱ بررسی هم­گرایی دسته­ها
برای تعیین هم­گرایی یک دسته، فاصله­ی اقلیدسی تمام فاخته­های یک دسته از یکدیگر محاسبه شده و در صورتی­که فاصله­ی دورترین فاخته­های دسته کوچکتر از مقدار پارامتر r_conv (که بر اساس آزمایشات برابر ۱۰ است) باشد، یعنی دسته هم­گرا گردیده است. فاصله­ی اقلیدسی از رابطه­ زیر به دست می ­آید:

 

شپشه‏آرد

۵۰۰

۲ساعت

^c74/3±۲۲

^cb16/3±۴۰

^ba71/8±۵۴

^ba32/6±۶۰

^a89/4±۷۸

 

 

 

۴ساعت

^c94/8±۳۰

^cb74/3±۳۲

^ba89/4±۵۸

^a49/7±۷۲

^a74/3±۸۲

 

شپشه‏دندانه‏دار

۵۰۰

۲ساعت

^b27/9±۱۴

^b83/5±۲۲

^b48/10±۲۰

^b96/14±۲۲

^a8/5±۶۶

 

 

 

۴ساعت

^b27/9±۱۴

^b68/9±۲۲

^b63/6±۱۸

^b67/10±۲۲

^b83/5±۷۲

 

 

حروف مشترک در هر سطر بر اساس آزمون توکی در سطح ۵% اختلاف معنی‏داری باهم ندارند.
با توجه به شکل ۴-۱۴ با افزایش زمان، افزایش معنی‏داری در میزان دورکنندگی اسانس اکالیپتوس مشاهده نمی‏شود. با توجه به شکل‏های ۴-۱۲ و ۴-۱۳ افزایش میزان دورکنندگی با افزایش غلظت اسانس مشاهده می‏شود. نتایج این از نظر افزایش دورکنندگی با افزایش غلظت تحقیق مشابه نتایج ارلر و همکاران (۲۰۰۶) است که با افزایش غلظت اسانس E. camaldulensis ، اثر دورکنندگی اسانس بر افراد ماده بالغ C. pipiens افزایش می‏یابد.

شکل ۴-۱۲ نمودار دورکنندگی سه آفت انباری مورد آزمایش پس از ۲ ساعت قرارگیری در معرض اسانس اکالیپتوس

شکل ۴-۱۳ نمودار دورکنندگی سه آفت انباری مورد آزمایش پس از ۴ ساعت قرارگیری در معرض اسانس اکالیپتوس
شکل ۴-۱۴ نمودار مقایسه دورکنندگی اسانس برگ اکالیپتوس برای سه آفت مورد آزمایش بین دو زمان ۲ ساعت و ۴ ساعت (حروف کوچک: مقایسه معنی‏داری دورکنندگی بین حشرات مختلف در یک زمان، حروف بزرگ: مقایسه معنی‏داری دورکنندگی بین دو زمان روی یک آفت)

در پژوهش شایسته و عاشوری (۲۰۱۰) نشان داده شد که افزایش دز مصرفی همانند افزایش دوره‏های زمانی باعث افزایش دورکنندگی در تمام موارد می‏شود که با روند به دست آمده در نتایج ما مبنی بر افزایش دورکنندگی همراه با افزایش غلظت مطابقت دارد. در بررسی‏های این محققین پودر دارچین C. aromaticum بیشترین دورکنندگی را برای S. granarius (۵/۹۵ درصد)، دانه‏های تیمار شده با فلفل قرمز Capsicum annum L. بیشترین دورکنندگی را برای T. castaneum (۵/۷۲ درصد) و فلفل سیاه Piper nigrum L. بیشترین دورکنندگی را برای R. dominica (۷۵/۵۸ درصد) نشان داد. پودر زردچوبه C. longa نیز کمترین اثر را نسبت به سایر گونه‏ها داشت. نتایج به دست‏آمده در مورد دانه‏های تیمار شده با فلفل قرمز مشابه نتایج دورکنندگی اسانس E. occidentalis، بیشترین اثر دورکنندگی را برای T. castaneum داشته است.
نتایج بررسی بن‏جما و همکاران (۲۰۱۲) روی دو آفت انباری R. dominica و T. castaneum نشان داد که فعالیت دورکنندگی اسانس L. nobilis وابستگی زیادی به غلظت و مدت زمان قرارگیری در معرض اسانس دارد. نتایج به دست آمده توسط بن‏جما در مورد افزایش دورکنندگی همراه با افزایش غلظت تاییدی بر نتایج به دست آمده در این پژوهش می‏باشد.