دانشگاه قم
دانشکده حقوق
رساله دکترای تخصصی در رشته حقوق جزا و جرم‌شناسی
عنوان:
مبانی تدوین الگوی اسلامی‌ایرانیِ سیاست جنایی
استاد راهنما:
دکترمحمدعلی حاجی‌ده‌آبادی
استادان مشاور :
دکترعادل ساریخانی
دکترمحمدخلیل صالحی
نگارنده:
مهدی خاقانی‌اصفهانی
زمستان ۱۳۹۲

پروردگارا
به فرزانگانی که زوایای تیره اندیشه­ام را با آموزگاری خویش روشن نموده ­اند اجر فراوان ده و مرا قدردان آنان و پروردگار شان بنما. اکنون که به یاری حضرت حق، تألیف این رساله به پایان رسید، به رسم ادب و شاگردی، بر خود فرض می­دانم از محضر بزرگوارانی که بنده را یاری رساندند تشکر کنم.
از وجود فاضل و وارسته جناب استاد دکتر محمدعلی حاجی­ده­آبادی؛ که عالمانه، متواضعانه و دلسوزانه روشنگر راه شاگرد مشتاقشان در تزکیه و تعلیم­‌اند. از ‌ایشان بهره‌‌ها بردم.
از حضرت حجه­الاسلام و المسلمین استاد دکتر عادل ساریخانی؛ به پاس بینش، دانش و رأفتی که از محضرشان گرفتم؛ در طول دوره دکتری و در پیرامون آن. ایشان را می‌ستایم.
از جناب استاد دکتر محمدخلیل صالحی؛ به شکرانه رهنمودهای عالمانه و دلگرمی‌‌ های عطوفانه که بر من روا داشتند و سهم بسزایی در رشد علمی­ام ‌ایفا نمودند. دوام توفیقشان را خواهانم.
از همه دیگر اساتید بزرگوار و فاضل دانشکده حقوق دانشگاه قم بالأخص جناب استاد دکتر سید علی آزمایش، جناب استاد دکترابوالفتح خالقی، حضرت حجه­الاسلام­والمسلمین جناب استاد دکتر جلال­الدین قیاسی، جناب حجه­الاسلام­والمسلمین استاد دکتر قدرت الله خسروشاهی، جناب استاد دکتر سید محمود میرخلیلی و آقای دکتر روح الله اکرمی به پاس زحمات و ارشادات بسیار مفیدشان عمیقاً سپاسگزارم. خداوند پشت و پناهشان.
تقدیم به:
پدرم، والا معلّمم، جناب استاد دکتر محمد خاقانی اصفهانی؛
اسوه تهذیب، عزّت، و شکوفایی علمی
در برابرشان تعظیم می‌کنم؛ و از راهشان پیروی
مادرم، آرام جانم، سرکار خانم استاد فخری مدّاحیان
جلوه ‌ایثار، ‌ایمان و کرامت
دستان دائم القنوت شان و جبین دائم السجودشان را می­بوسم
همسرم، فخر و عزّتم، سرکار خانم دکتر سمیرا حاجی­صادقی
سراسر مهر، وفا و صفا
صبر و یاری و لطفشان را می‌ستایم. درود
چکیده:
نظریه­پردازی در حوزه سیاست جنایی به شدت مورد نیاز کشور است؛ فقدان الگوی بومی منسجم برای چاره­اندیشی در قبال بزه و انحراف موجب ناهماهنگی دستگاه­های حکومتیِ متصدی امر است، و‌این پیامدی جز افت شاخص­ های عدالت کیفری در‌ایران ندارد. برنامه­ ریزی برای عدالت کیفری در‌ایران اولاً و بالذّات متاثر از آموزه­های اسلام است، اما تعبیر «سیاست جنایی اسلامی» در ادبیات فقهی و حقوقی کشور با چالش‌‌های متعددی روبروست. مطالعه پژوهش­ها در حوزه سیاست جنایی اسلامی نشانگر وجود چند گفتمانِ مطرح در‌این مقوله است؛ که بر مبانی، ساختار، جلوه­ها و تحول رویکرد به سیاست جنایی مؤثرند.

از سوی دیگر، از جمله ویژگی­های گفتمان­های غالب در سیاست جنایی غربی، قرارگیری نظام‌‌های عدالت کیفری به­ طور نسبی در چارچوب یکی از مدل­های تعریف شده لیبرال، اتوریته، توتالیتر و مانند آن است، که خود ریشه در تقابل نظری و عملی آزادی­گرایی و امنیت­گرایی دارد. سیاست جنایی غربی معاصر، مبتنی بر منطق مدرنیته است. افت­و­خیز الگوهای غربیِ سیاست جنایی در مهار بحران­های بزهکاری، چالش­های امنیت، و نگرانی­های جهانی­شده دیگر، ضرورت تأمل در دو پرسش را دوچندان می­ کند: ۱) چرا و چگونه باید روند پیروی گفتمان حقوقی کشورمان از مدل­های وارداتی و ترجمه­ایِ سیاست جنایی غربی را کنترل و مدیریت نمود؟ ۲) آسیب­شناسی در مبانی گفتمان­های رایج پیرامون سیاست جنایی اسلامی، چه دستاوردهایی برای آینده­پژوهی در حوزه سیاست جنایی بومی (اسلامی-‌ایرانی) ارائه می­دهد؟
رساله، با روش تحلیل گفتمان، پس از مرور دیدگاه ­ها در حوزه سیاست جنایی در پژوهش­ها و در میدان عمل در‌ایران، و نیز با توجه به تحولات اخیر تقنینی در‌ایران، می­ کوشد مختصات کلّی قرائتی از سیاست جنایی را ترسیم کند که بتوان آن را «نقشه راه» برای تدوین نظریه «الگوی اسلامی‌ایرانیِ سیاست جنایی» - الگوی بومی - دانست.
واژگان‌کلیدی: بومی­سازی‌علم‌دینی، سیاست‌جنایی‌غربی، سیاست­های‌فقه‌جزایی، الگوی‌اسلامی‌ایرانی.
فهرست مطالب
عنوان صفحه

پیشگفتار: طرح تحقیق
مقدمه ۲
۱. بیان مسأله تحقیق ۹
۲. ضرورت و اهمیت تحقیق ۱۱
۳. سؤال‌‌ها و فرضیه‌های تحقیق ۱۶
۴. پیشینه تحقیق ۱۶
۵. روش تحقیق ۱۶
۶. اهداف و کاربردهای تحقیق ۱۹
۷. کاربران تحقیق ۱۹
۸. مشکلات تحقیق ۱۹

اگر فرایند تربیت و اهداف تربیت در اندیشۀ اقبال لاهوری را به شکل قیاس درآوریم، می توانیم آن را به صورت دو قیاس اقترانی حملی و قیاس اقترانی شرطی نشان دهیم، که در آن اهداف واسطی، مقدّمه ای لازم برای رسیدن به اهداف غایی هستند. در این بخش، از روش استنتاجی ( که از مقدّمات و نتیجه ای که از همان مقدّمات اخذ می گردد تشکیل می شود) که در کتاب درآمدی بر فلسفۀ تعلیم و تربیت جمهوری اسلامی ایران، اثر خسرو باقری، استفاده شده است.

الف: قیاس اقترانی حملی
*من مسلمان(انسان)، باید در زندگی به سعادت و جاودانگی برسم (صغرای قیاس اوّل).
*دست یابی به سعادت و جاودانگی در گرو دست یابی به اهداف دینی واسطه ای(اطاعت، کنترل نفس، آزادگی، خودشناسی و استقلال فکری) است (کبرای قیاس اوّل).
————————————————————–
*من مسلمان (برای رسیدن به مقام نیابت الهی) لازم است به اهداف دینی واسطه ای تربیت، که مقدّماتی لازم در تربیت هستند، دست یابم(نتیجۀ قیاس اقترانی اوّل و صغرای قیاس دوّم).
*دست یابی به اهداف واسطه ای تربیتی، مقدّمه ای لازم است، برای رسیدن به هدف غایی نیابت الهی (کبرای قیاس دوّم).
———————————————————————–
* من مسلمان(با دست یابی به اهداف واسطه ای) می توانم به هدف غایی تربیت، یعنی نیابت الهی دست یابم (نتیجۀ قیاس دوّم).
ب: قیاس اقترانی شرطی
* اگر انسان به شکل دین مدارانه تربیت یابد، به اهدافی واسطه ای(مانند: اطاعت و بندگی خداوند، کنترل نفس، آزادگی، خودشناسی و استقلال فکری) که لازمۀ تربیت دینی هستند دست می یابد (مقدّمه شرطی اول).
*اگر انسان به اهداف واسطه ای که لازمۀ تربیت دینی هستند دست یابد، به هدف غایی تربیت؛ یعنی مقام نیابت الهی دست می یابد (مقدّمه شرطی دوّم).
———————————————————————–
* پس: اگر انسان به شکل دین مدارانه تربیت یابد، به هدف غایی تربیت؛ یعنی مقام نیابت الهی دست می یابد (نتیجۀ قیاس اقترانی شرطی).
اهداف غایی
اقبال در آثار منظوم و منثور خود، اهداف غایی متفاوتی را برای انسان معرّفی می کند که عبارتند از:
رسیدن به مقام نیابت الهی (خلیفه الله)
اساسی ترین و مهم ترین هدفی که آدمی باید به دنبال آن باشد، و تا حدّ امکان سعی کند که به آن مقام برسد، مقام خلیفه و نیابت الهی است. اقبال در بخش آخر از مراحل سه گانۀ تربیتی خود معتقد است که، انسان بعد از این همه مراحل، و تمام فراز و فرودها، باید به مرتبۀ نیابت الهی که همان مقام انسان کامل است، دست یابد. انسان کامل انسانی است “که او را چهار چیز به کمال باشد، اقوال نیک و افعال نیک، و اخلاق نیک و معارف. و انسان کامل آزاد آن است که او را هشت چیز به کمال باشد، اقوال نیک و افعال نیک و اخلاق نیک و معارف و ترک و عزلت و قناعت و خمول. هر که این هشت چیز را به کمال رسانید، کامل و آزاد است و بالغ و حرّ است"(نسفی،۱۳۹۰: ۷۷). وی در وصف این انسان، اوصافی مانند بشیر، نذیر، اسم اعظم و جان عالم را به کار می برد، و در مورد نائب خداوند بر روی زمین چنین سخن می راند:"او قادر است به اذن الهی در همۀ امور عالم دخل و تصرّف نماید، چه خود مظهر اسم الله است"(جبّاری،۱۳۸۷: ۴۰).
یکی از بارزترین خصوصیات انسان کامل به عنوان خلیفۀ الهی، مهار امیال نفسانی به بهترین شکل است. وی در ابیاتی دقیق، به بیان اوصاف نائب خداوند بر روی زمین می پردازد:

اقبال نمونه هایی از انسان هایی که خلیفه و نائب خداوند بر روی زمین هستند می آورد، که عبارتند از: پیامبر اکرم(ص)، حضرت فاطمۀ زهرا(س) و امام علی(ع). وی در شعری با عنوان ( در شرح اسرارِ علیِّ مرتضی(ع)) اوصاف انسان کامل این جهانی و عینی را بیان می کند:

لَا یُحِبُّک‏ إِلَّا مُؤْمِنٌ‏ وَ لَا یُبْغِضُک إِلَّا مُنَافِق‏^[۱۱۵]
تو را جز مؤمن دوست نمی‌دارد و جز منافق تو را مورد غضب قرار نمی‌دهد.
اهمیت محبت به خاندان عصمت تا حدی است که پیغمبر اکرم۶ می‌فرمایند:
ثَلَاثٌ مَنْ کنَّ فِیهِ وَجَدَ طَعْمَ الْإِیمَانِ مَنْ کانَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَحَبَّ إِلَیه^[۱۱۶]…
سه چیز است که در هر کس وجود داشته باشد طعم ایمان را می‌چشد: کسی که هیچ چیز نزد او محبوب‌تر از خدا و رسولش۹ نباشد…
و در گزارش دیگری از آن حضرت همین مضمون با این عبارت آمده است:
ثَلَاثٌ مَنْ کنَّ فِیهِ وَجَدَ طَعْمَ الْإِیمَانِ مَنْ کانَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ أَحَبَّ إِلَیهِ مِمَّا سِوَاهُمَا^[۱۱۷]
سه چیز است که در هرکس وجود داشته باشد به سبب وجود آن سه چیز، شیرینی ایمان را احساس می‌کند: یکی آن که خدا و رسولش از هرچه غیر آن دو است، محبوب‌تر باشد.
اگر انسان به درجه‌ای از محبت خدا و رسول خدا برسد که حقیقتاً خدا و رسول را از همه چیز و همه کس بیش‌تر‌ دوست داشته باشد، به ایمان حقیقی رسیده است که طعم شیرین آن را خواهد چشید. مصداق بارز این حدیث، امیر‌المؤمنین۷ اند که رسول خدا۹ را از خود بیش‌تر‌ دوست می‌داشتند، به گونه‌ای که هنگامی که پیامبر۹ از ایشان خواستند تا در شب هجرت در بستر ایشان بخوابند، راجع به سلامتی خویش ابراز نگرانی نفرموند و از به سلامت ماندن رسول خدا۹ سوال نموند. جالب آن است که در سال‌های محاصره‌ی اقتصادی قریش که اقلیت مسلمان مکه در شعب ابی طالب محاصره بودند، عموی مؤمن و با وفای رسول خدا۹، حضرت ابو طالب;، برای مصون ماندن جان پیامبر۹ از گزند و هجوم و ترور، پس از آنکه همه می‌دیدند بستر خواب و استراحت رسول خدا۹ در کجا قرار گرفته است، از فرزند خود امیرالمؤمنین۷ می‌خواستند تا به جای پیامبر۹ بیاید و بخوابد و رسول خدا۹ محل استراحت خود را تغییر می‌دادند تا اگر گزند و خطری در کار بود امیرالمؤمنین۷ سپر بلا باشند و جان مقدس رسول خدا۹ در امان بماند.

نکته قابل ذکر آن است که محبت اهل‌بیت پیامبر: نیز همان محبت خدا و رسول۹ است. چنان که این مطلب مهم، در آموزه‌های فراوان دینی آمده است و در زیارت جامعه کبیره چنین می‌خوانیم:
مَنْ أَحَبَّکمْ فَقَدْ أَحَبَّ اللَّهَ وَ مَنْ أَبْغَضَکمْ فَقَدْ أَبْغَضَ اللَّه‏^[۱۱۸]
هر کس شما اهل‌بیت را دوست بدارد، پس قطعاً خداوند را دوست داشته است و هر که از شما کینه داشته باشد، به خدا کینه ورزیده است.
و نیز از پیامبر اکرم۹ نقل شده است که خطاب به امیرالمؤمنین۷ فرمودند:
حَبِیبُک حَبِیبِی وَ حَبِیبِی حَبِیبُ اللَّه^[۱۱۹]…
دوستار تو، دوستار من و دوستار من دوستار خداست…
جالب آن است که در جنگ صفین نیز امیرالمؤمنین۷ محمد بن حنفیه را برای جنگیدن بر امام حسن و امام حسین۸ مقدم می‌کردند و زمانی که او در این باره سوال نمود، حضرت پاسخ دادند: «آن دو فرزندان پیامبر هستند و تو فرزند منی» و نشان دادند که حاضرند فرزند خویش را فدای فرزندان پیامبر کنند.
۱٫۳٫۱٫۵٫ ترک نگاه به نامحرم
در آموزه‌های دینی، نگاه به نامحرم تیری مسموم از تیر‌های شیطان است که در صورتی که به خاطر خداوند ترک شود و - نه برای غیر خدا- ایمانی در پی خواهد داشت که ترک‌کننده‌‌اش طعم و مزه‌ی آن را می‌چشد. امیرالمؤمنین۷ در ذیل حدیثی به نقل از پیغمبر اکرم۶ چنین می‌فرمایند:
النظر سَهْمٌ مَسْمُومٌ مِنْ سِهَامِ إِبْلِیسَ مَنْ تَرَکهَا لِلَّهِ لَا لِغَیرِهِ أَعْقَبَهُ اللَّهُ إِیمَاناً یجِدُ طَعْمَه^[۱۲۰]
نگاه حرام تیری سمی از تیرهای ابلیس است که هر کس آن را به خاطر خدا و نه به خاطر غیر او، ترک کند، برایش ایمانی در پی می‌آورد که طعمش را احساس کند.
تیری که به قلب صنوبری انسان می‌خورد، پیامدش این است که تمام اعضای بدن را از کار می‌اندازد و می‌تواند منجر به مرگ شود. تیر ابلیس نیز به قلب دستگاه ایمانی و معنوی انسان اصابت می‌کند و می‌تواند سیستم معنوی او را سرانجام از کار بیندازد. طبیعی است که اگر کسی خود را از تیررس ابلیس محافظت کرد، دستگاه معنوی و ایمانی او سلامت می‌ماند و طعم این نشاط و سلامتی را - که همان ایمان به خداوند متعال است - با تمام وجود احساس می‌کند. همان‌گونه که در گزارش دیگری از آن حضرت چنین آمده است:
النَّظَرُ سَهْمٌ مَسْمُومٌ مِنْ سِهَامِ إِبْلِیسَ فَمَنْ تَرَکهَا خَوْفاً مِنَ اللَّهِ أَعْطَاهُ اللَّهُ إِیمَاناً یجِدُ حَلَاوَتَهُ فِی قَلْبِهِ^[۱۲۱]
نگاه به نامحرم، تیری مسموم از تیر‌های ابلیس است هر کس آن را به خاطر خوف از خداوند ترک کند، خدا ایمانی به او عطا می‌کند که شیرینی آن را در قلب خود احساس می کند.
نکته مهم در این روایات بیان انگیزه ترک نگاه به نامحرم است که باید انگیزه‌ای الهی باشد و گرنه چشیدن شیرینی ایمان را در پی نخواهد داشت.کسی که چشم به حرام می‌دوزد، پیامد‌های غیر قابل قبولی برای خویش در پی آورده است. امیرالمؤمنین۷ در کلام نورانی خود چنین می‌فرمایند:
مَنْ أَطْلَقَ نَاظِرَهُ أَتْعَبَ خَاطِرَه^[۱۲۲]
کسی که نگاه خویش را به هر جا رها سازد خاطر خود را می‌آزارد و خسته می‌کند.
دلی که مشغول است، خاطری که آزرده است و فکر و ذهنی که پر از یاد امور لهوی و دنیایی است، چگونه می‌تواند شیرینی ایمان را بچشد؟ همچنین از آن حضرت نقل شده است که فرمودند:
مَنْ غَضَّ طَرْفُهُ أَرَاحَ قَلْبَه‏^[۱۲۳]
هر کس چشم خویش را فرو بندد، دلش را آسوده کرده است.
دل آسود خاطر آرام و بی دغدغه، می‌تواند زمینه خوبی برای لذت بردن از بالاترین دارایی معنوی و روحی، یعنی ایمان به خدای متعال باشد.
۱٫۳٫۱٫۶٫ یقین به تقدیر الهی
کسی که به تقدیر الهی یقین دارد و می‌داند آن‌چه برایش رخ می‌دهد و ناملایمات و گرفتاری‌هایی که می‌بیند را خداوند متعال بنا بر حکمت خود تقدیر نموده و می داند خداوند برخلاف حکمت کاری انجام نمی‌دهد، آنچنان آرامش خاطری پیدا می‌کند که زمینه ساز لذت بردن از ایمان و چشیدن طعم شیرین آن است. امیرالمؤمنین۷بر فراز منبر فرمودند:
لَا یجِدُ أَحَدُکمْ طَعْمَ الْإِیمَانِ حَتَّی یعْلَمَ أَنَّ مَا أَصَابَهُ لَمْ یکنْ لِیخْطِئَهُ وَ مَا أَخْطَأَهُ لَمْ یکنْ لِیصِیبَه^[۱۲۴].
انسان شیرینی ایمان را درک نمی‌کند، مگر این‌که علم یقینی داشته باشد که گرفتاری و مصیبتی که برایش پیش آمده، تدبیر الهی بوده و خدا پاداشی بهتر از آن به او خواهد داد و آن‌چه انتظارش را داشته و به آن نرسیده، مقدر او بوده است.
در جمله‌ی زیبای دیگری امام صادق۷ می‌فرمایند:
الْمُفَوِّضُ أَمْرَهُ إِلَی اللَّهِ فِی رَاحَهِ الْأَبَدِ وَ الْعَیشِ الدَّائِمِ الرَّغَد^[۱۲۵]
کسی که امر خویش را به خداوند وا می‌گذارد در راحت و آسایش ابدی است و زندگی آسوده‌ی بی دغدغه دارد.
ایمان به این‌که مدبر عالم و مسبب الاسباب خداوند است و این‌که او بر انسان مهربان است و مصلحت مخلوق را بهتر از هر کسی می‌داند، خود یکی از اقسام ایمان است و جلوه‌ای از جلوات ایمان به خداوند متعال. اگر کسی همواره چنین یقینی داشته باشد، مسلماً طعم ایمان را می‌چشد و از ایمان خویش لذت می‌برد.
باید تذکر داد که ایمان به تقدیر و تدبیر الهی و یقین به حکمت او هیچ گونه منافاتی با اختیار انسان ندارد. نکته‌ای که در این مختصر می‌توان بیان کرد این است که یقین انسان به تقدیرات الهی، به هر میزان که باشد و هر کیفیتی که داشته باشد و به هر درجه‌ای که برسد، منافاتی با این امر ندارد که انسان در لحظه‌ی انجام طاعت یا ارتکاب معصیت یقیناً وجدان می‌کند که در نقطه تصمیم گیری، آزاد و مختار است و به اختیار خویش راه خود را انتخاب می‌کند و عمل خود را انجام می‌دهد.
همان طور که در بیان امیرالمؤمنین۷ نیز آمده است، آن‌چه که موجب یافتن و وجدان مزه و طعم ایمان است، یقین به تقدیر خداوند حکیم در مورد بلاها و سختی هاست. چنین یقینی، صبر و شکیبایی در پی دارد، مانع جزع و بی تابی است و انسان را به درجه‌ی صبر کنندگان بر بلا و مصیبت می‌رساند که پاداش فراوانی در پی خواهد داشت.
۱٫۳٫۱٫۷٫ بردباری و حلم
یکی از عواملی که باعث می‌شود بنده، طعم ایمان را بچشد، بردباری و حلم است. از رسول اکرم۹ چنین نقل شده است:
مَنْ لَمْ یکنْ فِیهِ ثَلَاثٌ لَمْ یجِدْ طَعْمَ الْإِیمَانِ حِلْمٌ یرُدُّ بِهِ جَهْلَ الْجَاهِلِ….
سه چیز است که اگر در کسی نباشد، طعم ایمان را نخواهد چشید: بردباری و حلمی که به وسیله‌ی آن جهل جاهل را پاسخ دهد…
حلم و بردباری عبارت است از حوصله به خرج دادن، دقت، تأمل، پابرجایی و متانت در کارها.
عالم بزرگوار مرحوم نراقی فرموده‌اند:
بدان که: ضد غضب، «حلم» است، که عبارت است از: اطمینان نفس، به حیثى که قوه‏‌ی غضب به آسانى او را حرکت ندهد و مکاره‌ی روزگار او را به زودى مضطرب نگرداند^[۱۲۶].

از اشکالات عمومی شبکه‌های عصبی می‌توان به غیر شفاف و مات بودن نحوه ی ذخیره شدن اطلاعات در آنها اشاره نمود، به این معنی که اطلاعات در مجموعه وسیعی از ضرایب نگهداری شده و رابطه مستقیم و قابل درکی با پارامترهای شبکه ندارند یا به عبارتی بسیار ساده تر رابطه منطقی برای چگونگی آموزش پارامترها وجود ندارد [۱۸]. ولی خاصیت یادگیری در این شبکه ها می تواند به عنوان یک نقطه برتری مدنظر قرار گیرد.

سیستمهای فازی بر پایه نحو‌ی تصمیم‌گیری تقریبی بر پایه تجربه فردی یا گروهی انسان بنا شده‌اند. در این سیستم‌ها به مدلسازی کمیتها به صورت کیفی و شهودی پرداخته (بجای استفاده از مقادیر کمی) و به این ترتیب در مواجهه با نامعینی‌ها تلاش می‌کنیم [۱۹].
از مزایای بزرگ سیستم‌های فازی، سادگی و قابلیت فهم آنها می‌باشد که استفاده و درک آنها را بسیار ساده می‌کند. قابلیت استنتاج تقریبی و دقت قابل تنظیم در برخورد با مسایل از دیگر مزایای این سیستم‌ها می‌باشد اما متاسفانه این سیستم‌ها دارای قابلیت یادگیری نمی‌باشند و در مواجهه با سیستم‌های پیچیده، مشکل تنظیم کردن زمانبر و طاقت‌فرسای توابع عضویت و قوانین لازم را دارند. اگرچه که توانایی سیستم‌های فازی نیز در حل مسایل پیچیده مدل‌سازی و پیش‌بینی، کنترل و هوش مصنوعی با بهره گرفتن از مثال‌های متعدد مورد تایید قرار گرفته است [۲۰]. با توجه به قابلیت‌های مکمل^[۳۲] (و نه رقابتی)^[۳۳] این دو راهکار یعنی شبکه های عصبی و سیستم های فازی، با ترکیب آنها می‌توان تواماً از مزایایشان استفاده کرد. بدین صورت که با افزودن خاصیت یادگیری شبکه های عصبی به سیستم های فازی می توان مشکلات مربوط به چگونگی تنظیم توابع تعلق و قوانین را مرتفع ساخت. توسعه سیستم‌های فازی– عصبی گامی در همین راستا می‌باشد که با ترکیب این دو روش از قابلیت یادگیری و پردازش موازی شبکه‌های عصبی و استنتاج تقریبی فازی استفاده می‌کند و ماحصل آن یک سیستم هوشمند است که در برخورد با یک سیستم، بدون در دست داشتن معادلات دیفرانسیل حاکم و با داشتن حداقل امکانات ممکن (مثلاً داشتن توصیف تقریبی و زبانی و یا داشتن مقادیری خاص از یک متغیر) توانایی تجهیز و تحلیل دارد و قابلیت تطبیق‌پذیری آن مشکل ما را در مواجهه با سیستم‌های تغییر‌پذیر حل می کند.
۴-۲- فازی
۴-۲-۱- مجموعه های فازی
مجموعه فازی مشابه مجموعه کلاسیک است که هر عضو علاوه بر عضویت دارای میزان وابستگی در محدوده]۱ ۰[ به مجموعه نیز هست.
(۴-۱)
مجموعه فازی دارای سه ویزگی مهم است ]۲۱[:
۱- توابع تعلق، که میزان وابستگی هر عضو به مجموعه را نشان می دهند، توابعی ریاضی هستند همانند توابع گوسین و مثلثی.
۲- توابع تعلق را می توان با بهره گرفتن از دانش انسان خبره و یا با مجموعه های فازی جمع آوری شده بطور دقیق تنظیم کرد.
۳- مجموعه فازی متناظر با تابع تعلق است، زیرا هر مجموعه فازی با تابع تعلق خود رابطه یک به یک دارد.
۴-۲-۲- منطق فازی
منطق^[۳۴]، مطالعه روش ها و اصول استدلال می باشد و استدلال^[۳۵] به معنای به دست آوردن گزاره هاو نتایج جدید از گزاره ها و عبارت های موجود است. در منطق فازی بر خلاف منطق کلاسیک طیفی از درستی در محدوده ]۱ ۰[ داریم. این تعمیم امکان استدلال تقریبی^[۳۶] را از نتایج نادقیق و تقریبی از شرایط نادقیق می دهد. منطق فازی بر سه اصل اساسی وضع مقدم تعمیم یافته^[۳۷]، رفع تالی تعمیم یافته^[۳۸] و قیاس فرضی تعمیم یافته^[۳۹] استوار است. این سه اصل تعمیم یافته قواعد استنتاج منطق کلاسیک است ]۲۱[.
۴-۲-۳- سیستم فازی
سیستم فازی همانطور که در شکل (۴-۱) نشان داده شده است، از پنج بخش پایگاه داده، پایگاه قواعد^[۴۰]، موتور استنتاج فازی^[۴۱]، فازی ساز^[۴۲] و غیرفازی ساز^[۴۳] تشکیل شده است ]۲۱[. فازی ساز نگاشتی از یک نقطه به یک مجموعه فازی است، متداول ترین فازی ساز، فازی ساز گوسین است. پایگاه قواعد فازی، مجموعه دانش ما در مورد مساله تعریف شده است و پایگاه داده شامل اطلاعاتی از تعداد و نوع توابع تعلق و تکیه گاه آنها می باشد. موتور استنتاج فازی با بهره گرفتن از پایگاه دانش که همان قواعد فازی است از مجموعه های فازی ورودی، خروجی متناسبی را استنتاج می نماید. حال باید مجموعه های فازی خروجی را با یک نگاشت به نام غیرفازی ساز به نقطه قطعی منتسب نماییم. سیستم فازی را می توان به عنوان کنترل کننده در سیستم حلقه باز و حلقه بسته استفاده نمود.
شکل (۴-۱) : ساختار سیستم فازی با فازی ساز و غیرفازی ساز
فازی ساز
غیرفازی ساز
پایگاه قواعد
پایگاه داده
fuzzy sets in U
fuzzy sets in V
y in V
x in U
موتور استنتاج
۴-۳- کنترل کننده فازی بازوی انعطاف پذیر
کنترل کننده فازی که طراحی می شود دارای چهار ورودی، شامل خطای جابجایی زاویه مفصل، خطای انحراف انتهای بازوی انعطاف پذیر و مقادیر مشتق آنها و یک خروجی، ولتاژ اعمالی به موتور، می باشد. برای هرمتغیر ورودی و خروجی، ۳ تابع تعلق با نام های مثبت، صفر و منفی تعریف شده است.
ساختار کنترل کننده فازی در شکل (۴-۲) نشان داده شده است.
شکل (۴-۲): دیاگرام کنترل کننده فازی
برای چنین کنترل کننده ای پایگاه قواعدی با ۳^۴ قانون می توان متصور شد ولی علاوه بر اینکه تعداد زیاد قوانین باعث افزایش حجم محاسبات و ایجاد مشکل درپیاده سازی می شود، وجود قوانین چهار بعدی باعث افزایش پیچیدگی در تعبیر پذیری و وجود قانون های معادل تکراری یا متناقض در کنار یکدیگر است.
بنابر این پایگاه قواعد در دو ساختارکوچکتراز نظر تعداد قوانین و ساده ترازنظر حجم محاسبات و تعبیر پذیری قوانین، بررسی می شود. در جدول (۴-۱)، این دو ساختار طبق نوع آرایش ورودی ها نشان داده شده است.
قوانین برای ساختار اول، طبق جدول های (۴-۲) و (۴-۳) تعریف شده اند و برای ساختار دوم طبق جدول های (۴-۴) و (۴-۵) می باشند.
جدول (۴-۱): ورودی های کنترل کننده بازوی انعطاف پذیر درساختارهای اول و دوم

نظارت اداری در واقع نظارت از لحاظ حسن اداره بانک می باشد واعمال آن به عهده مدیران بانک ها است.
(۲-۱۲-۳-۱-۳)- نظارت عملیاتی:
عبارت است از نظارت بر نحوه مصرف و بازگشت منابع که واحدهای اجرائی بانک ها اعمال می کنند و با توجه به اینکه نظارت عملیاتی بیشتر مورد نظر است به شرح آن می پردازیم.
هدف از این نظارت تنها حصول اطمینان از اجرای قرار دادهای منعقد بین بانک ومشتری می باشد. واین هدف به کرات در قوانین مربوط مورد تأکید قرار گرفته است.” به موجب مفادماده ۴ آئین نامه فصل سوم قانون عملیات بانکی بدون ربا بانک ها بر حسن اجرای قرار دادهای منعقده در ارتباط با تسهیلات اعطائی اعم از نحوه مصرف وبازگشت تسهیلات اعطائی نظارت لازم وکافی به عمل خواهند آورد. همچنین براساس مفاد دستورالعملهای اجرائی معاملات بانکی مصوب شورای پول واعتبار بانک ها مکلفند به منظور حسن اجرای قرار داد های منعقده موضوع معاملات هر یک از دستورالعملهای مذکور نظارت لازم وکافی بعمل آورند. بنابر این در نظام جدید بانکداری در کلیه مراحل اجرای تسهیلات اعطائی بعنوان یک اصل لاینفک ابزار های اعتباری از ابتدای انعقاد قراردادها تا مراحل پایانی آنها که بازگشت منابع بانک خواهد بود. اعمال نظارتهای لازم مورد تاکید فراوان قرار گرفته است. همچنین به موجب دستورالعملهای اجرائی و نیز قرار دادهای عقود اسلامی اعمال نظارت به عنوان اختیارات قانونی بانک ها تعین گردیده. بطوریکه بانک ها مجازند در مواقع ضروری از کالا، اموال، محل کار، کارگاه و دفاتر قانونی و اسناد حسابداری مشتریان که به عنوان عامل قرار داد می باشند، به منظور اطمینان از مصرف صحیح تسهیلات اعطائی ونیز مباشرت مشتری در کار موضوع قرار داد از طریق اعزام ناظر نظارت و بازدید بعمل آورند. (علیزاده،پورمنش،۸۹،ص۲۵)
(۲-۱۲-۳-۲)- مراحل نظارت عملیاتی بانک:
(۲-۱۲-۳-۲-۱)- نظارت به هنگام بررسی تقاضا وتخصیص منابع:
در این مرحله نیاز متقاضی وشرایط معامله از لحاظ تعداد، مشخصات، نوع و قیمت کالا و ترتیب تحویل آن و همچنین تناسب موضوع معامله با فعالیت مشتری می باشد مد نظر قرار می گیرد.
(۲-۱۲-۳-۲-۲) - نظارت بر نحوه مصرف:
در این مرحله چگونگی استفاده وکاربرد تسهیلات تصویبی می باید مورد توجه قرار گیرد. وحسب مورد و به تناسب شرایط و نوع معامله، تدابیر، لازم حصول اطمینان از مصرف منابع تخصیصی صرفاً برای اداره امور در نظر گرفته شده اتخاذ می گردد. .(علیزاده ، پورمنش،ص۱۳۸۹،ص۲۷)

(۲-۱۲-۳-۲-۳)- نظارت بر بازگشت منابع و سود مورد انتظار آن:
در این بـخش نحـوه ایـفای تعهدات از سوی مـتقاضی و بازگشت به موقـع منابـع اعـطایی بانک
می باید مد نظر قرار گرفته و در صورت مشاهده هر گونه وقفه یا اشکال، مورد بررسی قرار گرفته وتصمیمات لازم برای حفظ حقوق بانک در نظرگرفته می شود.(همان ماخذ)
(۲-۱۲- ۴)- اهداف نظارت بانکی:
هدف از نظارت در تخصیص منابع در واقع اجرای کامل مندرجات مصوب صادره است. اعمال نظارت دقیق و همه جانبه برای اجرای مصوبات خطا های احتمالی مشخص گرفته می شود. واعطای تسهیلات در مسیر درست خود هدایت می کند. شایان ذکر است که نظارت به معنی دخالت در اداره امور مشتری یا طرف قرار داد نیست بلکه نظارت باید معطوف به دستیابی به اهداف اصلی آن و پرداختن به وظایف اصلی خود باشد و از پرداختن به امور حسابرسی و بازرسی، سند رسی و مانند آن پرهیز نماید.
نظارت بر تسهیلات اعطائی. مطالبات معوق نظام بانکی یکی از موضوعات بسیار مهم و پایه ای این نظام درکشورمان است و بر اساس پژوهشهای انجام شده. عمده ترین عوامل ایجاد مطالبات معوق همانا نبود یا ضعف نظارت های لازم پیش و پس از اعطای تسهیلات و همچنین زمان بر گشت آن است.
(۲-۱۳)- عوامل اساسی ومعیارهای تعیین اعطای تسهیلات:
در بررسی وضع اعتباری هر متقاضی تسهیلات، بانک به دو نکته توجه خاصی دارد.
۱-توجه به تمایل باز پرداخت تسهیلات
۲-امکان وقدرت بازپرداخت وی در واریز بدهیهای بانکی
با وجود اهمیت تمایل مشتری به بازپرداخت تسهیلات اعطائی، قدرت وتوان بازپرداخت او نیز حائز اهمیت است که باید مورد تجزیه وتحلیل قرار گیرد.
در تعین حد اعتباری متقاضی تسهیلات، چهار عامل که به اصول کلی تعین اعتبار متقاضی تسهیلات
بانک ها معروف است باید به دقت مورد توجه قرار گیرد این چهار عامل به تر تیب درجه اهمیت عبارتند از:
۱-شخصیت
۲- ظرفیت
۳- سرمایه
۴-وثیقه
(۲-۱۳-۱)- شخصیت:
خصایص و ویژگیهای فردی وحسن شهرت متقاضی تسهیلات اعتباری اولین ومهمترین عاملی است که باید مورد توجه قرارگیرد. اعتبار وخوشنامی مشتری از نظر روابط اجتماعی وتجاری و پایبندی وی به ایفای تعهدات باید برای بانک مسلم باشد. در بررسی شخصیت متقاضی تمایل واراده وی به باز پرداخت تسهیلات اعتباری وبدهیهای بانکی به دقت باید مورد بررسی وتجزیه وتحلیل قرار گیرد.
(۲-۱۳-۲)- ظرفیت:
منظور از ظرفیت، قدرت و توان عملی متقاضی در به کارگیری و بهره برداری صحیح و منطقی از منابع وکسب سود از امکانات ومنابعی است که قبلا در اختیار داشته است. مهمترین ابزار تشخیص
وتعیین ظرفیت هر واحد اقتصادی صورتهای مالی که شامل حسابهای عملکرد وسود وزیان وتراز نامه وصورت منابع ومصارف آنها است.
(۲-۱۳-۳)- سرمایه:
سومین عامل اساسی تعین حد اعتباری متقاضیان تسهیلات اعتباری سرمایه ویا بطور دقیق تر امکانات مالی مشخص متقاضی در فعالیت مورد نظر جهت بکار گیری تسهیلات اعتباری بانک در آن فعالیت اقتصادی می باشد.
بانک علاقمند است که بداند متقاضی برای فعالیت مورد نظر چه میزان سرمایه در اختیار دارد. آیا
متقاضی می خواهد تمام یا قسمت اعظم منابع لازم برای فعالیت مورد نظر را از طریق بانک تأمین نماید یا قصد دارد قسمتی از منابع لازم را برای مدت محدود از طریق بانک تامین نماید؟بدیهی است موافقت بانک در مورد اول تقریبا غیر ممکن است. زیرا در آن صورت در واقع بانک صاحب ومالک موسسه است نه طلب کار آن.
(۲-۱۳-۴)- وثیقه:
چنانچه در بررسی شخصیت، ظرفیت وسرمایه متقاضی نتایج مطلوب وکاملا اطمینان بخش حاصل نشود. عامل وثیقه مورد توجه خاص قرارمی گیرد باید توجه داشت. که اگر چه در بعضی مواقع اهمیت وثیقه را نمی توان نادیده گرفت ولی وجود وثیقه به تنهائی نباید در حد اعتبار واعطای تسهیلات موثر واقع شود. زیرا علاوه براینکه وصول مطالبات از محل تملیک یا فروش وثایق با صرف هزینه و اتلاف امکانات و مشکلات قانونی امکان پذیر است، اعطای تسهیلات صرفاً متکی به وثیقه برخلاف روال معمول است و موجبات خدشه دار شدن اعتبار وخوشنامی بانک را فراهم می آورد.
بانک باید در تعین حد اعتباری واعطای تسهیلات طوری عمل نماید که مطمئن باشد باز پرداخت تسهیلات اعطایی در طول مدت قرار داد واز محل درآمد و فروش جاری تسهیلات گیرنده قابل وصول است نه از محل تصرف وفروش اموال و وسایل و امکانات فعالیت او به طور کلی بانک علاقه مند است که متقاضی تسهیلات اولاً شخصی درستکار، صحیح العمل، خوش قول واز نظر فعالیت تجاری وصلاحیتهای حرفه ای موفق واز نظر مالی از وضعیت مناسبی برخوردار باشد.
(۲-۱۳-۴-۱)- عوامل موثر در اخذ وثیقه:
تصمیم گیری در مورد چگونگی اخذ وثیقه، مانند سایر تکنیک های اعتباری، تابع عوامل مختلف
می باشد، این عوامل عمدتا عبارتند از:
(۲-۱۳-۴-۱-۱)- قابلیت اجرای طرح ها:
از عمده ترین عوامل دخیل در تصمیم گیری برای اخذ وثیقه قابلیت اجرای طرح ها می باشد. به
عبارت دیگر، ماهیت طرح یا معامله می تواند مهمترین وثیقه تسهیلات قلمداد گردد، و بدین وسیله عملاً صحت وسلامت تسهیلات تضمین وزمینه قطعی برگشت به موقع منابع وسود مورد انتظار فراهم می گردد.
(۲-۱۳-۴-۱-۲)- نظارت بر معامله:
عامل نظارت نیز نقش موثر در چگونگی اخذ وثیقه ایفاد می کند، به طوری که اعمال نظارت موجب کنترل طرح و مصرف تسهیلات ودر نتیجه کاهش ریسک آنها و نهایتاً کاهش تمایل بانک به اخذ وثیقه خواهدشد.
(۲-۱۳-۴-۱-۳)- شرایط اقتصادی: